Ο Νικόλαος Γύζης και «Μετά την Καταστροφή των Ψαρών».

Διαμορφώθηκε καλλιτεχνικά με ξένους προσανατολισμούς, αλλά με έντονη την ελληνική ζωγραφική έκφραση. Τα έργα του ακτινοβολούν φως και μαγεία, χάρη στα θαυμάσια ζεστά χρώματα που χρησιμοποιεί. Η ζωγραφική του εδράζονταν στην τεχνοτροπία της Σχολής του Μονάχου. Με βάση τον ρομαντικό ρεαλισμό επεδίωκε μία φιλτραρισμένη απεικόνιση της πραγματικότητας, με περιγραφική εξιστόρηση των λεπτομερειών.

Το 1868 δημιουργεί το έργο «ΙΩΣΗΦ ΣΤΗΝ ΦΥΛΑΚΗ», το οποίο χαρίζει στο ευαγές Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας της Τήνου. Το 1870 δημιουργεί το πανέμορφο έργο του: «ΙΟΥΔΙΘ ΚΑΙ ΟΛΟΦΕΡΝΗΣ». Επίσης, το 1870, βραβεύεται για τη δημιουργία του έργου του: «ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΚΥΛΩΝ». Η παραγωγικότητά του είναι αξιόλογη και δημιουργεί πολλά έργα. Το 1871 κερδίζει το ασημένιο μετάλλιο της Ακαδημίας Καλών Τεχνών και χρηματικό έπαθλο για το έργο του «ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΝΙΚΗΣ». Το θέμα του πόνου το πραγματεύεται συχνά στα έργα του όπως: «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΣ», «ΤΑ ΟΡΦΑΝΑ» και «ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑ».

Το 1872 επιστρέφει στην Ελλάδα. Μένει στην Αθήνα, σε μία πάροδο της οδού Θεμιστοκλέους, στο πατρικό του σπίτι, όπου ζωγραφίζει προσωπογραφίες. Το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον του είναι γενικά στραμμένο στην Ελλάδα. Ζωγραφίζει κυρίως στα Μέγαρα. Το πάθος του ήταν η μουσική. Η ευαισθησία του αυτή βρήκε έναν προσωπικό τρόπο έκφρασης στην ιδεαλιστική περίοδο της ζωγραφικής του. Δημιουργεί τον διασημότερο πίνακά του: «ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ». Το υλικό του από την Ελλάδα θα το χρησιμοποιήσει αργότερα στη Γερμανία. Το 1873, με το φίλο του Νικηφόρο Λύτρα, πραγματοποιούν περιοδεία στη Μικρά Ασία (Σμύρνη). Το ταξίδι αυτό τον έκανε να αγαπήσει περισσότερο την ελληνική ιστορία και να ωριμάσει μέσα του η ελληνική συνείδηση.

Οι καλλιτεχνικές δημιουργίες του είναι καθαρές και διακρίνονται από την λεπτομέρεια των ζωγράφων του ρομαντικού ρεαλισμού. Τα χρώματά του είναι ζεστά και τα έργα του χαρακτηρίζονται από εξαιρετική λαμπρότητα.

Τέλος Οκτωβρίου 1873 αντιμετωπίζει σοβαρή περιπέτεια με τα μάτια του και κινδυνεύει να χάσει την όρασή του. Ενδεικτικά έργα αυτής της περιόδου είναι: «Η ΤΙΜΩΡΙΑ ΤΟΥ ΟΡΝΙΘΟΚΛΕΠΤΟΥ», «ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ» (1873-1875) και «ΑΝΑΤΟΛΙΤΗΣ ΜΕ ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ». Τον Μάιο 1874, ο Γύζης, απογοητευμένος από τις συνθήκες ζωής και εργασίας στην Ελλάδα, μαζί με το φίλο του Λύτρα, επιστρέφουν στη Γερμανία. Το 1874-1875 δημιουργεί τα έργα: «ΤΑΜΑ», «ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ», «Η ΠΡΩΤΗ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ», «ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ».

Έρχεται για λίγο στην Ελλάδα, τον Απρίλιο 1877, παντρεύεται την Άρτεμη Νάζου και μαζί επιστρέφουν στο Μόναχο. Στις 21 Μαΐου 1878 γεννά την πρώτη του κόρη (Πηνελόπη), η οποία πεθαίνει σε δώδεκα (12) ημέρες. Η έμμονη ιδέα που τον κατατρώει, είναι το μέλλον της Ελλάδος και ο παραγκωνισμός του κλασικού πνεύματος, πρώτα από τους ίδιους τους Έλληνες. Στις 4 Απριλίου 1879 γεννιέται η κόρη του Μαργαρίτα – Πηνελόπη.

Τον Αύγουστο 1880 ανακηρύσσεται επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου. Την Πρωτοχρονιά 1881 έλαβε το μετάλλιο του Γεωργίου Α΄. Στις 18 Απριλίου 1881 γεννιέται η 2η κόρη του (Μαργαρίτα), ενώ ταυτόχρονα πεθαίνει και η μητέρα του. Το έτος αυτό ασχολείται με ιδιαίτερη κλίση με επιτραπέζια θέματα (νεκρές φύσεις) και μελετάει κεφάλια γερόντων με έντονη την ψυχογραφική του διεισδυτικότητα. Μετά ένα έτος από τον θάνατο της μητέρας του πεθαίνει και ο πατέρας του.

Το 1882 εκλέγεται έκτακτος καθηγητής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου και λαμβάνει το ασημένιο μετάλλιο της Νυρεμβέργης. Η αποδοχή της θέσης του σήμαινε την τελεσίδικη ματαίωση των σχεδίων επιστροφής του στην Ελλάδα. Στη Διεθνή Καλλιτεχνική Έκθεση Μονάχου βραβεύεται με το ασημένιο μετάλλιο για το έργο του: «ΑΠΟΣΤΗΘΗΣΗ». Έργα της ίδιας περιόδου είναι: «ΚΟΥΚΟΥ», «ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ» και «Ο ΠΑΠΠΟΥΣ ΚΑΙ Ο ΕΓΓΟΝΟΣ».

Παρά το γεγονός ότι ανήκε στην πνευματική αριστοκρατία του Μονάχου, δε ζωγράφιζε πλούσιους, στρατιωτικούς ή πρίγκιπες, αλλά ένιωθε ο «Νικολός» της Τήνου. Τα πρόσωπα των καλλιτεχνημάτων του χαρακτηρίζονταν από απλότητα και ζεστασιά. Έβρισκε ανταπόκριση στη ζεστασιά των απλών καθημερινών πραγμάτων και στην περιγραφή των μικρών συμβάντων. Σημαντικά του έργα αποτελούν: «Ο ΚΟΥΡΕΑΣ» (1880), «Η ΨΥΧΟΜΑΝΑ» (1882-1883), «ΜΙΚΡΟΣ ΣΟΦΟΣ» και (1884), «ΧΑΡΤΟΜΑΝΤΙΣΣΑ» (1885), «ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ» (1885-1886). Το σπουδαιότερο έργο του αποτελεί: η «ΕΑΡΙΝΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ» (1886), αντιπροσωπευτικό της νεοϊδεαλιστικής τέχνης του, στο οποίο φαίνεται το προανάκρουσμα μιας πραγματικά πνευματικής άνοιξης.

Το 1886 αποτελεί την έναρξη της περιόδου του νεοϊδεαλισμού του. Εκδηλώνεται η πλατωνική του πίστη για μια αιώνια ομορφιά. Το 1884 γεννιέται και ο γιος του Ονούφριος – Τηλέμαχος. Το 1887 δημιουργεί το έργο: «ΛΑΒΑΡΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ». Το 1888 εκλέγεται τακτικός καθηγητής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου. Το 1890 έρχεται το τέταρτο παιδί του (Ιφιγένεια). Το 1891-1892 δημιουργεί το σημαντικό έργο του: «ΙΣΤΟΡΙΑ», για τα γενέθλια του Λεοπόλδου της Βαυαρίας. Το 1893 ζωγραφίζει: την «ΑΡΜΟΝΙΑ» παραγγελία του εργοστασίου Ίμπαχ. Το 1896 δημιουργεί το έργο: «ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ», για το δίπλωμα του Πολυτεχνείου του Μονάχου. Ακολουθεί το 1896: το «ΔΙΠΛΩΜΑ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ», η «ΦΗΜΗ», η «ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ», κ.α.

Το 1892 η Πινακοθήκη του Μονάχου βράβευσε με το χρυσό μετάλλιο το έργο του: «ΑΠΟΚΡΗΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ». Στη Μαδρίτη του απονέμεται το χρυσό βραβείο για το έργο του: «ΤΑΜΑ». Ο πίνακάς του: «ΑΡΜΟΝΙΑ» κερδίζει το πρώτο βραβείο ανάμεσα σε 152 καλλιτέχνες. Αποδίδει στα έργα του την ελληνική καθημερινότητα, τη συγκίνηση και την εμπειρία των γεγονότων της εποχής που έζησε.

Το Σεπτέμβριο 1895 έρχεται στην Αθήνα. Επισκέφτηκε την Ελλάδα για να αποκτήσει νέες εμπειρίες από μία πιο άμεση επαφή με τους Έλληνες. Συναντάει τους Βολονάκη, Λύτρα, Λεμπέση και άλλους δικούς του καλλιτέχνες. Η κάθε επαφή του με τον ελληνικό χώρο τον οδηγεί στις αγαπημένες φωνές των τρυφερών παιδικών του χρόνων. Με δέος ανταμώνει το ελληνικό φως και την ομορφιά, αυτή που δεν μπορεί να αποδοθεί με τις λέξεις και τα μάτια των πολλών. Είναι η τελευταία φορά που επισκέφτηκε την Ελλάδα, την οποία νοσταλγούσε σε όλη του τη ζωή. Τον Νοέμβριο 1895 επιστρέφει στο Μόναχο. Έχει ωριμάσει μέσα του η ουσία του κλασικού ελληνικού πνεύματος.

Το 1896 έλαβε το αργυρό μετάλλιο για το: «ΔΙΠΛΩΜΑ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ». Επίσης, στα 1896-1897 δημιουργεί πλήθος έργων: «ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ» (1896-1898), «ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΗΣ», «ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΘΛΙΨΕΩΣ», «ΔΟΞΑ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ», «Ο ΓΕΡΟΣ ΠΟΥ ΚΑΠΝΙΖΕΙ», «Η ΧΑΡΑ ΕΝ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ», κ.α.

Έδινε ουσιαστικό βάθος και αισθητικό κύρος στις αλληγορίες του. Χειρίζονταν τα θέματά του με απλότητα και στόχευε κατευθείαν στην καρδιά του κοινού. Δημιουργεί το μεγαλειώδες έργο του: «ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΗΣ ΒΑΥΑΡΙΑΣ» τα έτη 1895-1899. Το 1898 λαμβάνει το χρυσό παράσημο Ρίτερκροϋτς και το γερμανικό κράτος αγοράζει έργα του για την Πινακοθήκη. Το 1899 δημιουργεί το σημαντικό πίνακα «ΝΕΟ ΑΙΜΑ». Τα τελευταία του έργα είχαν βαθύτατο θρησκευτικό χαρακτήρα. Άφησε ημιτελές το έργο του: «ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ».

Ανακάλυψε το βάθος και το πλάτος των μικρών γεγονότων της ζωής και τα αφηγήθηκε εικαστικά με παραδειγματική ευαισθησία. Ενδιαφέρθηκε να αναπαραστήσει έναν εσωτερικό κόσμο και να τον μεταφέρει εικαστικά στα έργα του. Ο κατάλογος των έργων του είναι μακροσκελής, γεμάτος από αληθινά αριστουργήματα. Μερικά από αυτά είναι: «»ΚΟΡΙΤΣΑΚΙ ΠΟΥ ΠΑΙΖΕΙ», «ΤΑ ΟΡΦΑΝΑ», «ΤΑ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ», «ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ», «ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ», «ΑΝΑΤΟΛΙΤΗΣ ΜΕ ΤΟΥΡΜΠΑΝΙ», «ΠΑΠΠΟΥΣ ΚΑΙ ΕΓΓΟΝΟΣ», κ.α. Η σημαντικότερη μορφή στα έργα του είναι η γυναίκα, που εμφανίζεται ως Τέχνη, Μουσική, Άνοιξη, Δόξα, κλπ. Δύο από τα σημαντικότερα έργα του σε δημόσια κτήρια στην Καϊζερσλάουτερν και στη Νυρεμβέργη, καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς των συμμάχων το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.