Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία του Δρ. Γεώργιου Γκόνη στο 7ο Συνέδριο Αλλεργιολογικών Τμημάτων Στρατιωτικών Νοσοκομείων (Μάρτιος 2024) κατά την παρουσίαση του βιβλίου:
“ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, ΕΝΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ”
Συγγραφείς: ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Γ. ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ και ΛΑΖΑΡΟΣ Ε. ΒΛΑΔΙΜΗΡΟΣ
Η 1η έκδοση του βιβλίου έχει ήδη εξαντληθεί. Με την ευγενική παραχώρηση των συγγραφέων μπορείτε να το διαβάσετε στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του navalhistory.gr στην καρτέλα “Νέες εκδόσεις”
Κυρίες και Κύριοι, αγαπητοί συνάδελφοι
Ξεχωριστή για εμένα η τιμή να βρίσκομαι σήμερα μαζί σας! Ευχαριστίες και έπαινοι αρμόζουν στην Πρόεδρο και στην Οργανωτική Επιτροπή του Συνεδρίου για την συμπερίληψη του θέματος της βιβλιοπαρουσίασης στο πρόγραμμα. Εκφράζω ιδιαίτερες ευχαριστίες στον φίλο Αρχιπλοίαρχο Αριστείδη Διαμαντή και στον πολυγραφότατο συνάδελφο Λάζαρο Βλαδίμηρο που μου εμπιστεύθηκαν την παρουσίαση του πονήματός των.
Πριν αναφερθώ σε όσα έμαθα, διαβάζοντας το βιβλίο, για την χαρισματική προσωπικότητα του Στέφανου Ζωγραφίδη, οφείλω να σταθώ στους συγγραφείς. Στους δύο εκλεκτούς συναδέλφους μας. Ασφαλώς δεν είμαι ο κατάλληλος και θα ξέφευγε από τον σκοπό της παρουσίασης η συνολική αποτίμηση του συγγραφικού –και όχι μόνον-έργου τους. Οφείλω όμως να κρίνω την συγκεκριμένη προσπάθεια. Η μεθοδολογία και οι ικανότητες που αναδύονται και τεκμαίρονται, μέσα από τις γραμμές του βιβλίου, έχουν όλα τα χαρακτηριστικά της άρτιας επαγγελματικής επιστημονικής έρευνας που επιπρόσθετα διαποτίζεται από το πάθος, τον οίστρο και την ανιδιοτέλεια που χαρακτηρίζει κάθε ικανό ερασιτέχνη
Το αποτέλεσμα που προέκυψε θα κριθεί από τον αναγνώστη, από εσάς, όταν το μελετήσετε. Εκείνο που σίγουρα θα πρέπει να τονισθεί είναι ότι για να γραφτεί αυτό το βιβλίο χρειάσθηκε εκτεταμένη και επίπονη βασική έρευνα στις πηγές. Απαιτείται γνώση, υπομονή, μεθοδολογία. Απαιτείται έλεγχος και κριτική ικανότητα για αξιολόγηση και συγκριτική επιβεβαίωση. Και μόνον από τον πίνακα των περιεχομένων, τις εκτεταμένες βιβλιογραφικές αναφορές και την πλούσια παράθεση αυθεντικών κειμένων και φωτογραφιών, αναδεικνύεται ο κόπος και το χάρισμα των συγγραφέων. Αξίζουν θαυμασμού και επαίνων!
Ιδιαίτερα εύστοχα και επαινετικά, ο (τότε) Διευθυντής Υγειονομικού Υποναύαρχος κ. Αντώνιος Παπαγεωργίου, προλογίζοντας το βιβλίο, χαρακτηρίζει τους συγγραφείς ως «οτρηρούς ερευνητές»! Την ουσία όμως του βιβλίου δεν θα την βρούμε στις ικανότητες των συγγραφέων και στις λεπτομέρειες της αφήγησης. Την ουσία του βιβλίου θα την αντιληφθούμε αν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: Γιατί έκαναν αυτή την προσπάθεια; Γιατί έγραψαν αυτό το βιβλίο; Οι ίδιοι μας δίνουν τις απαντήσεις τους. Εκείνο που προσωπικά θα ήθελα να τονίσω, είναι ότι κύρια στόχευση του βιβλίου είναι η αναζήτηση και προβολή προτύπου. Η ισοπεδωτική και εικονοκλαστική εποχή μας, για να έχει ελπίδες ανάκαμψης, έχει ανάγκη προβολής προτύπων που θα εμπνέουν και θα φωτίζουν.
Ο Στέφανος Ζωγραφίδης ήταν πρότυπο γιατρού! Πρότυπο Στρατιωτικού Ιατρού! Και ως τέτοιο αναδεικνύεται στις γραμμές του βιβλίου. Το βιβλίο αυτό δεν είναι προϊόν ωραιοποίησης και εξιδανίκευσης, αλλά αποτελεί επιστημονικά τεκμηριωμένη καταγραφή της ζωής και δράσης ενός νέου γιατρού, στις αρχές του 20ου αιώνα.
Γεννήθηκε στην Μιτζέλα ή αλλιώς Αμαλιάπολη του Αλμυρού Μαγνησίας το 1878. Ο Ιατροφιλόσοφος πατέρας του εγκαταστάθηκε, με την οικογένειά του, στα Πριγκιποννήσια, στη Χάλκη, σε θέσεις ευθύνης, στην διάσημη Σχολή της. Εκεί, ο μικρός Στέφανος, είχε την ευκαιρία να τύχη βασικής εκπαίδευσης και παιδείας υψηλού επιπέδου, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την πολυγλωσσία. Δηλαδή, αντικειμενικά τεκμαίρεται ότι, τόσο από το οικογενειακό όσο και από το σχολικό περιβάλλον, εκτός από τις γνώσεις και τις γλώσσες, είχε τις προϋποθέσεις και τα ερεθίσματα για να παγιώσει αρχές και αξίες που θα τον βοηθούσαν στη διαμόρφωση ακέραιου χαρακτήρα και προσωπικότητας. Αναμενόμενο επακόλουθο η ανάδειξη όλων των εγγενών πνευματικών του χαρισμάτων.
Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και ανακηρύχθηκε αριστούχος διδάκτωρ το 1899, δυο χρόνια μετά τον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του ‘97. Τότε, η εφημερίδα «Φωνή του Λαού», του Βόλου, της ιδιαίτερης πατρίδας του, έγραψε: «Εν τω προσώπω του κ. Ζωγραφίδη η επιστήμη του Ασκληπιού, αποκτά μύστην τέλειον πολλά υπέρ ταύτης υποσχόμενον…». Πράγματι, ο Ζωγραφίδης ανεδείχθη άξιος μύστης και θεράπων της Ιατρικής επιστήμης. Το γεγονός ότι παρά το βραχύ του βίου του, πέθανε σε ηλικία 29 ετών, άφησε τέτοιο ανθρώπινο και επιστημονικό αποτύπωμα, που να αξίζει διερεύνησης και σχολιασμού σήμερα, μετά από 120 έτη, μαρτυρά το μέγεθος της χαρισματικής του προσωπικότητας.
Δύο χρόνια μετά την λήψη του πτυχίου του, κατετάγη στο Βασιλικό Πολεμικό Ναυτικό, το 1901, ως Ανθυπίατρος. Η ναυτοσύνη του και το βαθύτατο αίσθημα ευθύνης τον οδήγησαν, πολύ νωρίς, στην σύνταξη εγχειριδίου “Περί Ναυτικής Υγιεινής και συναφών ζητημάτων”, που εκδόθηκε από το Υπουργείο Ναυτικών. Για την συγγραφή του εγχειριδίου στηρίχθηκε σε εκείνο του Γαλλικού Ναυτικού, του Αρχιάτρου Ζυλ Ροσάρ. (Jules Rochard). Προσέθεσε όμως τα σημαντικά κεφάλαια για την Νόσο των Δυτών, τον τρόπο απολύμανσης των πλοίων και τα μέτρα προστασίας από νόσους των θερμών χωρών. Επίσης προσέθεσε σημειώσεις για τα πλωτά νοσοκομεία και την λειτουργία της υγειονομικής υπηρεσίας σε περίοδο πολέμου. Το βιβλίο αυτό δεν υστερούσε σε σύγκριση με το αντίστοιχο του οργανωμένου και πανίσχυρου Βρετανικού Ναυτικού. Στην βιβλιοκριτική της εποχής διαβάζουμε «…το έργον πληροί μέγα κενόν υφιστάμενον εν τη χώρα ημών και έσται πολύτιμον εις τε το ημέτερον πολεμικόν ναυτικόν ως και εν γένει εις τους ναυτιλλομένους δι’ όπερ πολλών επαίνων άξιος εστίν ο φιλοπονώτατος συγγραφεύς».
Είναι φανερό ότι με την κατάταξή του στο Ναυτικό, αντιλαμβανόμενος την ευθύνη της αποστολής του, και με υψηλό αίσθημα καθήκοντος, εργάσθηκε πέρα και πάνω από το αναμενόμενο για έναν αρχάριο γιατρό και νεαρό αξιωματικό. Συμμετείχε στις αποστολές υποστήριξης των Ελλήνων σπογγαλιέων, με το πλοίο «Κρήτη», στα παράλια της Αφρικής, όπου λειτουργούσε και πρόσκαιρο νοσοκομείο. Η διετής και πλέον συμμετοχή του ήταν ουσιώδης στην φροντίδα των δυτών. Θαυμαστή όμως απεδείχθη και η ιατρική επιστημονική διερεύνηση και κατανόηση τηςΝόσου των Δυτών. Έτσι, το 1906, στο 5 ο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο, παρουσίασε εργασία με τίτλο «Συμβολή εις το ζήτημα της λεγομένης Νόσου των Δυτών».
Μέσα από κλινικές παρατηρήσεις σε νοσούντες, μέσα από νεκροτομικά ευρήματα και μέσα από ιστολογικά παρασκευάσματα νωτιαίου μυελού θανόντων, κατέληγε σε ουσιώδη και πρακτικά συμπεράσματα.
- Η χορήγηση οξυγόνου δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα.
- Η βραδεία και σταδιακή αποσυμπίεση είναι ο τρόπος πρόληψης της νόσου.
Οι σχετικές μελέτες του δημοσιεύθηκαν σε έγκριτα Γαλλικά και Αγγλικά Ιατρικά περιοδικά και έτυχαν διεθνούς αποδοχής και αναγνώρισης. Στις μελέτες αυτές υπήρξαν διαχρονικές αναφορές από πολλούς ερευνητές. ( citations)
Είναι φανερό ότι ο νεαρός Ζωγραφίδης έβαζε τις πρώτες βάσεις για την ανάπτυξη της ειδικότητας της Υπερβαρικής και Καταδυτικής Ιατρικής στη Χώρα μας. Ακόμη και σήμερα, μεγάλα Κέντρα Υπερβαρικής και Καταδυτικής Ιατρικής, όπως εκείνο στο San Diego, αναφέρονται με θαυμασμό στις πρωτοποριακές παρατηρήσεις και μελέτες του.
Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το ερέθισμα, η ευκαιρία, δόθηκε-προέκυψε στον Ζωγραφίδη για να ασχοληθεί με το θέμα της νόσου των δυτών, επειδή το τότε Πολεμικό Ναυτικό μετέβαινε στα βόρεια παράλια της Αφρικής, για να προστατεύσει και να συνδράμει ποικιλοτρόπως τους Έλληνες σπογγαλιείς. Φανταστείτε, η πρόσφατα ηττημένη Ελλάς παρείχε προστασία στους Έλληνες σπογγαλιείς από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου που ήταν ακόμη υπό τον Οθωμανικό ζυγό. Δηλωτικό του αδάμαστου ελληνικού πνεύματος και της ναυτικής αλληλεγγύης.
Το ανήσυχο και ερευνητικό πνεύμα του Ζωγραφίδη, βοηθούμενο από την γλωσσομάθειά του, τον έφερε αρκετές φορές στο Βρετανικό Ναυτικό Νοσοκομείο της Μάλτας. Αντικείμενο μελέτης οι νοσούντες από τον πυρετό της Μεσογείου. Έτσι, το 1903 και 1904 στο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο, έκανε ανακοινώσεις για το πυρετό της Μάλτας οι οποίες και δημοσιεύθηκαν σε έγκριτο Γαλλικό Ιατρικό περιοδικό. Τελικά, όπως όλοι γνωρίζουμε, για την νόσο από το βακτήριο της Βρουκέλλας, επεκράτησε ο όρος Μελιταίος Πυρετός, από το όνομα της αρχαίας πόλης Μελίτη της Μάλτας.
Επίσης ο Ζωγραφίδης, ως ειδικός γραμματέας του «Συλλόγου Περιστολής Ελωδών Νόσων», υπό τον Καθηγητή και πρώην Στρατιωτικό Ιατρό Κωνσταντίνο Σάββα, μετέφρασε το έργο: “Προφύλαξις από των ελωδών πυρετών δια της καταστροφής των κωνώπων» του νομπελίστα Σκωτσέζου καθηγητή Sir Ronald Ross. Η εκστρατεία ενημέρωσης, συνοδευόμενη με την διανομή του βιβλίου, αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την καταπολέμηση της ελονοσίας στη χώρα μας. Βέβαια ο Ζωγραφίδης δεν ήταν μόνον πρωτοπόρος για την Νόσο των Δυτών και για τον Μελιταίο Πυρετό. Η πολύπλευρη προσωπικότητά του και η γλωσσομάθειά του εκδηλώθηκαν ποικιλοτρόπως με στόχο την Ιατρική πρόοδο και κοινωνική διαφώτιση και αναβάθμιση. Δεν είναι τυχαία η θαρραλέα και μπροστά από την εποχή του παραίνεση-προσταγή: «κυρίαι και κύριοι, μορφώσατε την γυναίκα, όσον μορφώνετε και τον άνδρα»!
Από τα φοιτητικά χρόνια αρθρογραφούσε στην Φωνή του Λαού, της Μαγνησίας με αισθητικά δοκίμια και χρονογραφήματα. Υπήρξε λάτρης των εικαστικών και της αισθητικής καθώς και οπαδός της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας. Οι θέσεις του για την ανάγκη ύπαρξης «Λαϊκής Πινακοθήκης» και οι σχολιασμοί του για «το γυμνόν εν τη τέχνη», μαρτυρούν το πόσο μπροστά από την εποχή του, σκεπτόταν και ενεργούσε.
Πριν την κατάταξή το στο ναυτικό δημοσίευσε μελέτη με τίτλο «Φυσιογνωμία και Φυσιογνωμική», για την οποία ο εκδότης του περιοδικού Ιατρική Πρόοδος, σχολίασε: «μονογραφία αξιανάγνωστος, γεγραμμένη με ικανήν χαριτολογίαν όσον και επιστημονικό πνεύμα….». Υπήρξε βασικός συνεργάτης και συντάκτης του 15νθημέρου περιοδικού «Ιατρικός Μηνύτωρ», με κύρια θέματα Στρατιωτική και Ναυτική Ιατρική.Η γλωσσομάθεια του και ο ζήλος του τον οδήγησαν σε μεταφράσεις σπουδαίων ξένων συγγραμμάτων, εμπλουτίζοντας το περιεχόμενο τους με δικές του εύστοχες παρατηρήσεις – προσθήκες.
Σημαντική ήταν και η μετάφραση από τα Γαλλικά της μονογραφίας του Νικολάου Καλλικούνη, περί «ορροθεραπίας». Πολλά ήλπισαν οι τότε ιατροί, και ο Ζωγραφίδης μαζί, στην εφαρμογή της οροθεραπείας. Μην ξεχνάμε ότι τότε δεν υπήρχαν αντιβιοτικά. Εκείνο που σίγουρα έμεινε, από εκείνες τις έρευνες, ήταν η κατανόηση ότι υπάρχουν τοξίνες, αντιγόνα, αντιτοξίνες, αντισώματα, και αυτοκυτταροτοξίνες, αυτοαντισώματα, που κυκλοφορούν στον ορό, καθώς και ότι υπάρχει ανάμνηση νόσησης. Αυτό που ονομάσθηκε αργότερα, ανοσολογική μνήμη.
Ιδιαίτερα σημαντική ήταν και η μετάφραση του βιβλίου: «Ιατρού εξομολογήσεις. Λάθη και απροσεξίαι των ιατρών» του Ρώσου αντικαθεστωτικού Ιατρού Βερεσάιεφ, το οποίο βέβαια μεταφράστηκε και σε πολλές άλλες γλώσσες, με ποικιλότροπες επιδράσεις.
Η μετάφραση του βιβλίου, 400 σελίδων, του Γερμανού Ιατρού Λέσσερ για τα αφροδίσια νοσήματα ήταν, για τότε, πρακτική αναγκαιότητα. Μην ξεχνάμε επίσης ότι στις αρχές του 20 ου αιώνα υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον και άνθιση στους τομείς της νευρολογίας, της ψυχιατρικής και ψυχολογίας. Ο Ζωγραφίδης δεν θα μπορούσε να υστερήσει. Έχοντας μελετήσει το έργο του Γερμανού καθηγητή Έρμπ, και όχι μόνον αυτό, προχώρησε το 1902 στην έκδοση του βιβλίου «Υγιεινή των Νεύρων και των Ψυχικών λειτουργιών». Το βιβλίο αυτό, που προλόγισε ο ίδιος ο Γερμανός καθηγητής, αποτελεί αξιόλογο ιατρική, κοινωνιολογική και ανθρωπολογική μελέτη, εστιάζοντας τόσο στις κληρονομικές όσο και στις περιβαλλοντολογικές παραμέτρους.
Όλα τα παραπάνω, και όχι μόνον αυτά, πρωτότυπα και σημαντικά, τα έκανε σε μόλις οκτώ χρόνια Ιατρικής δράσης, με τις δυσκολίες και τα πενιχρά μέσα εκείνης της εποχής. Είναι εντυπωσιακό ότι στο βιβλίο για το οποίο μιλάμε, παρατίθεται κατάλογος της επίσημης εργογραφίας του Στέφανου Ζωγραφίδη, που όπως θα δείτε, φθάνει στον αριθμό 81.
Δυστυχώς, ο λαμπρός αυτός Ιατρός του Ναυτικού, με το ανήσυχο, άοκνο, δημιουργικό πνεύμα προσφοράς και επιστημονικής αναζήτησης, έφυγε νωρίς. Το 1907, σε ηλικία 29 ετών, πέθανε στην Ρώμη, καθ΄οδόν προς την Ελλάδα, ύστερα από την συμμετοχή του στο Διεθνές Συνέδριο Φυσιολογίας στη Χαϊδελβέργη. Στη Γερμανία είχε μεταβεί με έξοδα της κυβέρνησης. Μίλησε στα Γερμανικά, για την νόσο των δυτών και με τίτλο «περί του αέρος εις το αίμα». Αιτία θανάτου: Ο τοπικός τύπος του Βόλου έγραψε:
«Τηλεγραφούν εκ Ρώμης ότι απεβίωσεν εκεί ο υπίατρος του Βασιλικού Ναυτικού μας Στέφανος Ζωγραφίδης καταγόμενος εκ Νέας Μιτζέλης, όστις προσεβλήθη εκ μελιταίου πυρετού, απολήξαντος εις φυματιώδη κατάστασιν». Είναι φανερό και ειρωνεία της τύχης ότι ο σπουδαίος αυτός γιατρός, υπήρξε θύμα της νόσου που προσπάθησε να κατανοήσει και να θεραπεύσει!
Τελειώνοντας, και για να έλθουμε πιο κοντά στις μέρες μας θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ σε ένα μικρό αλλά εμβληματικό βιβλίο του Καθηγητή Ιατρικής Σπύρου Δοξιάδη που κυκλοφόρησε το 1990 με τίτλο «Ο ρόλος του γιατρού στην κοινωνία». Σε αυτό, ο σημαντικός αυτός Έλληνας καθηγητής προβάλλει τον γιατρό ως θεραπευτή, ως ερευνητή, ως παιδαγωγό και ως πνευματικό άνθρωπο. Χωρίς καμιά αμφιβολία, ο Ζωγραφίδης πληρούσε, και με το παραπάνω, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, τα οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως διαχρονική ηθική παρακαταθήκη.
Επιπρόσθετα, ο Ζωγραφίδης, με την κατάταξή του στο Ναυτικό απέδειξε έμπρακτα την φιλοπατρία του, μη ακολουθώντας τον εύκολο δρόμο της επαγγελματικής ιατρικής καριέρας. Σίγουρα με τον πρόωρο θάνατό του, ο ίδιος δεν πρόφθασε να χαρεί τις ομορφιές και ηδονές της ζωής, αλλά και η πατρίδα μας, όπως και η Ιατρική, έχασαν έναν ταλαντούχο άνθρωπο που πολλά θα μπορούσε να προσφέρει.
Στις σελίδες αυτού του καλαίσθητου και ευανάγνωστου βιβλίου, μπορείτε να διαβάσετε και να αντιληφθείτε πολύ περισσότερα, τόσο για τον συγκεκριμένο γιατρό, όσο και για το επίπεδο της τότε ιατρικής και της λειτουργίας των υπηρεσιών και της κοινωνίας. Τα πολλά και αυθεντικά παραθέματα, τα οποία εμπλουτίζουν το βιβλίο, αποτελούν αδιάσειστα τεκμήρια της ακρίβειας των γραφομένων.
Το εύγε στους συγγραφείς και στον εκδοτικό οίκο θα γίνει έμπρακτο αν από αύριο, το βιβλίο αυτό, θα κοσμεί την βιβλιοθήκη σας. Ας είναι καλοτάξιδο!
