Γράφουν οι Λεωνίδας Τσιαντούλας και Θάνος Παπαδημητρόπουλος.
Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο 2ο τεύχος (2021) του επιστημονικού περιοδικού Folio, που εκδίδει η Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΑΡΧΕΙΟΥ
Το φωτογραφικό αρχείο του Ναύτη Αντώνιου Δούκη, ο οποίος υπηρέτησε στο Θωρηκτό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» την περίοδο 1941-1944, παραδόθηκε από συγγενείς του στο Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας (ΕΛ.Ι.Ν.ΙΣ) για αξιολόγηση, τεκμηρίωση και ψηφιοποίηση, με την προοπτική να παραδοθεί σε κατά κρίση μας κατάλληλο φορέα, ώστε να τεθεί στη διάθεση των ερευνητών και του κοινού. Το συγκεκριμένο αρχείο αποτελείται από 121 ασπρόμαυρες φωτογραφίες καλής ποιότητας, οι οποίες αφορούν κυρίως την περίοδο Σεπτεμβρίου 1941 έως και Νοεμβρίου 1943, κατά την οποία ο Αβέρωφ εστάλη στον Ινδικό Ωκεανό με αποστολή την συνοδεία νηοπομπών. Οι φωτογραφίες δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την καθημερινότητα του πληρώματος ενός πεπαλαιωμένου πολεμικού πλοίου, σε πρωτόγνωρες συνθήκες, κλιματολογικές και επιχειρησιακές, στις οποίες όμως ανταπεξήλθε ικανοποιητικά. Επίσης, απεικονίζουν την πόλη της Βομβάης κατά την εποχή εκείνη, η οποία φάνταζε εξωτική στα μάτια των Ελλήνων ναυτικών. Οι περισσότερες φωτογραφίες του αρχείου μπορούν θεματικά να χωριστούν σε 2 ομάδες: Τις ατομικές και ομαδικές αναμνηστικές φωτογραφίες των μελών του πληρώματος και τις φωτογραφίες που απεικονίζουν την καθημερινή ζωή και τα αξιοπερίεργα της Βομβάης, ιδωμένα μέσα από τα μάτια του παραγωγού του αρχείου.
Ο ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ
Ο Αντώνιος Δούκης του Εμμανουήλ γεννήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου του 1914 στο Φιλότι της Νάξου. Ήταν το νεότερο από τα δέκα παιδιά της οικογένειας. Σε ηλικία 14 ετών (μόλις είχε τελειώσει το σχολαρχείο, το αντίστοιχο σήμερα γυμνάσιο), ήρθε να μείνει μόνιμα στην Αθήνα και συγκεκριμένα στην πλατεία Αττικής, όπου εργάστηκε ως ταμίας στο οικογενειακό οινομαγειρείο «Η Νάξος». Έπειτα εργάστηκε στο εργοστάσιο Κεράνης στον Πειραιά.
Υπηρέτησε στο Πολεμικό Ναυτικό και μόλις απολύθηκε, επιστρατεύτηκε λόγω του πολέμου και τοποθετήθηκε στον Αβέρωφ. Έφυγε για τη Μ. Ανατολή, Ινδία κλπ και επέστρεψε μετά από περίπου 5 χρόνια.
Όταν επέστρεψε, εργάστηκε στο καπνεργοστάσιο στο Περιστέρι, όπου και γνώρισε την Σοφία Στέφα με καταγωγή και αυτή από τη Νάξο. Παντρεύτηκαν το 1958 και απέκτησαν δύο παιδιά, την Ελένη Δούκη και την Αντωνίνα Δούκη. Μετά, εργάστηκε στην Τεχνογραφική στο Μαρούσι απ’ όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Απεβίωσε στις 20 Νοεμβρίου του 2009 λόγω γήρατος.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΠΛΟΥ ΤΟΥ ΑΒΕΡΩΦ ΣΤΗ ΒΟΜΒΑΗ
Η ιστορία του Θ/Κ «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» είναι γνωστή ευρέως, κυρίως μέσα από τη συμμετοχή και τη δράση του κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, όπου ο Ελληνικός Στόλος ενήργησε υπό την καθοδήγηση του Αρχηγού του Στόλου, Παύλου Κουντουριώτη. Η ιστορία του όμως έχει και άλλες ενδιαφέρουσες πτυχές και μία από αυτές συνδέεται με τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η αποδημία του στη Μέση Ανατολή αποτελεί αναμφίβολα μία ξεχωριστή ιστορία που όμως, ξεφεύγει από το θέμα του παρόντος άρθρου, αφού εστιάζει σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο, αυτήν της μεταστάθμευσης του τυχερού «Μπάρμπα-Γιώργη», όπως ήταν το παρατσούκλι που του είχε δοθεί μετά τις ναυμαχίες της «Έλλης» και της «Λήμνου», στην Ινδία.
Το Θ/Κ «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ», μετά την κατάρρευση του μετώπου και την εισβολή των Γερμανών, μεταστάθμευσε μαζί με τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία και υποβρύχια στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου συνέπραξε στις συμμαχικές επιχειρήσεις αναφορικά με τον έλεγχο του μετώπου της Βορείου Αφρικής (βλέπε σχετικό χάρτη).
Στην Αλεξάνδρεια, όταν έφτασε ο Αρχηγός Στόλου υποναύαρχος Επαμεινώνδας Καββαδίας, ύψωσε το σήμα του στον Αβέρωφ. Μαζί με τα συμμαχικά πλοία συνέβαλε στην α/α (αντιαεροπορική) άμυνα του λιμένα αντιμετωπίζοντας με τα πυροβόλα του τις επιδρομές των γερμανικών αεροσκαφών. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια των νυχτερινών βομβαρδισμών, ο κυβερνήτης του, πλοίαρχος Ι. Βλαχόπουλος βρισκόταν στη γέφυρα του πλοίου προκειμένου να συντονίσει την α/α άμυνα. Το ισχυρό φράγμα πυρός που σχημάτιζαν τα συμμαχικά πλοία δεν επέτρεπε στα γερμανικά αεροσκάφη να βάλουν με επιτυχία εντός του λιμένα της Αλεξάνδρειας. Ο Αβέρωφ τον Ιούνιο του 1941, πριν αναχωρήσει από την Αλεξάνδρεια με τελικό προορισμό τη Βομβάη, δέχτηκε 7 βόμβες που έπεσαν πολύ κοντά του αλλά χωρίς να προξενήσουν κάποια ζημιά. Αρχικά, εγκαταστάθηκε επί του Αβέρωφ το Υπουργείο Ναυτικών της κυβέρνησης της Μέσης Ανατολής, πριν μεταφερθεί στη συνέχεια σε κτήριο στην Αλεξάνδρεια που είχε νοικιασθεί γι’ αυτό τον σκοπό.
Η συμμετοχή των ελληνικών πλοίων στις ναυτικές επιχειρήσεις του Β΄ΠΠ έφερε την ανάγκη εργασιών εκσυγχρονισμού του παρωχημένου υλικού, την εγκατάσταση νέου και την επισκευή τους ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των αποστολών που ανέλαβαν κατά τα χρόνια της «αποδημίας» τους στα διάφορα μέτωπα των επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο αυτό αποφασίστηκε η μεταστάθμευση των ελληνικών πλοίων και των υποβρυχίων τμηματικά και εφόσον απαιτείτο, προκειμένου να προβούν στις αναγκαίες αυτές εργασίες που διεξάγονταν σε συμμαχικά λιμάνια υπό την καθοδήγηση των Βρετανών. Για τον Αβέρωφ αποφασίστηκε να πλεύσει προς το Σουέζ και από εκεί στο Πορτ Σουδάν. Στη συνέχεια, θα πήγαινε στην Ινδία. Μαζί με τον Αβέρωφ απέπλευσαν το Πλωτό Συνεργείο (Π/Σ) «ΗΦΑΙΣΤΟΣ», το Υποβρύχιο (Υ/Β) «ΚΑΤΣΩΝΗΣ» και το Αντιτορπιλικό (Α/Τ) «ΣΦΕΝΔΟΝΗ». Οι αποστολές αυτές δεν ήταν εύκολες καθώς παραμόνευαν για να επιτεθούν τα εχθρικά αεροπλάνα και φυσικά υπήρχε ο κίνδυνος πρόσκρουσης σε κάποια νάρκη. Τα πλοία αναχώρησαν στις 30 Ιουνίου 1941 και το απόγευμα της 1ης Ιουλίου έφθασαν στο Σουέζ. Εκεί έμειναν για σχεδόν ένα μήνα, προτού δοθεί η άδεια από τους Βρετανούς να συνεχίσουν για το Πορτ Σουδάν. Το όλο ταξίδι καθυστέρησε, καθόσον οι λέβητες του Αβέρωφ έπρεπε να τροφοδοτούνται με γαιάνθρακες υψηλής ποιότητας. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ως ανθρακοφόρο το φορτηγό «ΜΑΡΙΤ-ΜΕΡΣΚ». Η παραμονή στο Σουέζ εγκυμονούσε κίνδυνους, όπως άλλωστε ειπώθηκε και παραπάνω. Σε μια τέτοια περίπτωση, στις 18 Ιουλίου σημειώθηκε έντονη επίθεση από γερμανικά αεροσκάφη που έπληξαν με τις βόμβες τους την περιοχή (βλ. σχετ. φωτογραφία). Η βενζινάκατος του Αβέρωφ συνέδραμε στη διάσωση των επιβατών ενός πλοίου που επλήγη από γερμανικά αεροπλάνα. Σύμφωνα με την καταγραφή στο Ημερολόγιο του Αβέρωφ, γίνεται αναφορά για τη διάσωση και μεταφορά περίπου 30 τραυματιών ενώ τα γερμανικά αεροσκάφη συνέχιζαν να εξαπολύουν τις βόμβες τους εναντίον των συμμαχικών πλοίων που βρίσκονταν στην περιοχή.
Στις 21 Ιουλίου δόθηκε η άδεια από τους Βρετανούς να συνεχίσουν τα ελληνικά πλοία μαζί με τον Αβέρωφ την πορεία τους νοτιότερα και να δέσουν στο Πορτ Σουδάν (βλέπε σχετικό χάρτη). Στο Πορτ Σουδάν ξεκίνησαν οι εργασίες επισκευής που απαιτούνταν για κάθε πλοίο. Οι συνθήκες εργασίας των πληρωμάτων ήταν εξαιρετικά δυσχερείς λόγω της υψηλής θερμοκρασίας που προξένησαν ακόμη και τον θάνατο σε μέλη των ελληνικών πληρωμάτων. Κατά τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου το Βρετανικό Ναυαρχείο ενέκρινε τη μεταφορά του Αβέρωφ στην Ινδία και τη συμμετοχή του στη συνοδεία νηοπομπών. Μετά τις αναγκαίες προετοιμασίες, ο Αβέρωφ απέπλευσε από το Πορτ Σουδάν στις 21 Αυγούστου 1941 και αφού διένυσε μία πορεία 698 μιλίων, κατέπλευσε στο Άντεν στις 25 Ιουλίου. Ο Αρχηγός Στόλου επισκέφθηκε το Αβέρωφ για να επιθεωρήσει τις εργασίες στο πλοίο και αποχώρησε υποστέλλοντας το σήμα του. Από το Άντεν ο Αβέρωφ απέπλευσε στις 3 Σεπτεμβρίου για τη Βομβάη μαζί με τα πλοία που ανέλαβε να συνοδεύσει. Στις 10 Σεπτεμβρίου κατέπλευσε στη Βομβάη μετά από μία πορεία 1677 μιλίων. Από την άφιξή του στην Αλεξάνδρεια (Απρίλιος 1941) μέχρι και το τέλος του 1941 ο Αβέρωφ διένυσε συνολικά 6788 μίλια και 721 ώρες εν πλω.
Ο Αβέρωφ κατά την παραμονή του στη Βομβάη ανέλαβε πλήθος αποστολών στον Ινδικό Ωκεανό και στον Περσικό Κόλπο. Τον Νοέμβριο του 1942 κατέπλευσε στο Πορτ Σάιντ όπου ο Αρχηγός Στόλου ύψωσε το σήμα του. Στο Πορτ Σάιντ ο Αβέρωφ λειτούργησε ως κέντρο εκπαίδευσης των διαφόρων σχολών των πληρωμάτων του Πολεμικού Ναυτικού. Σύμφωνα με την έκθεση του τότε Αρχηγού Στόλου υποναυάρχου Αλ. Σακελλαρίου, για το έτος 1942 λειτούργησαν 77 σχολεία ειδικοτήτων από τα οποία αποφοίτησαν 1067 άτομα. Για το έτος 1942 ο Αβέρωφ διένυσε 8850 μίλια κι 767 ώρες εν πλω. Αρχές του 1943 ο Αβέρωφ ήταν στο Πορτ Σάιντ όπου αξιοποιήθηκε ως κέντρο εκπαίδευσης των διαφόρων σχολών του Πολεμικού Ναυτικού. Καθ’ όλο το έτος αυτό εκπαιδεύθηκαν 839 ναύτες σε διάφορες ειδικότητες. Αρχές του καλοκαιριού του 1944 ο Αβέρωφ μεταστάθμευσε στην Αλεξάνδρεια και από εκεί ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1944 το ταξίδι της επιστροφής στην απελευθερωμένη Ελλάδα με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Θ. Κουντουριώτη μεταφέροντας τον Αρχηγό Στόλου Αντιναύαρχο Π. Βούλγαρη, τον Πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου και μέλη της Ελληνικής Κυβέρνησης στον Πειραιά.
ΕΠΙΛΕΓΜEΝΕΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΜΕΝΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η συγκρότηση προσωπικών αρχείων παρουσιάζει πάντοτε ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποτυπώνει, πέρα από την πληροφορία που παρέχει το αρχείο καθαυτό, και την προσωπικότητα του δημιουργού-παραγωγού του. Ειδικά, για τα φωτογραφικά αρχεία η οπτική αυτή μέσω της εικόνας γίνεται πιο εύκολα αντιληπτή. Έτσι, και το συγκεκριμένο αρχείο του ναύτη Αντώνιου Δούκη του Θ/Κ «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» αποκτά ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για το πλαίσιο συγκρότησής του. Είναι προφανές ότι αυτό εστιάζει στις επιχειρήσεις των ελληνικών πλοίων κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ. Πιο συγκεκριμένα έχει ενδιαφέρον για το εν λόγω αρχείο, ο χρόνος και ο τόπος συγκρότησής του. Ξεχωριστή πτυχή αποτελεί το κόμματι εκείνο των τεκμηρίων που αποτυπώνει την καθημερινή ζωή στην Ινδία των αρχών του 1940 παρουσιάζοντας την κοινωνία εποχής μέσα από το πρίσμα των ενδιαφερόντων του παραγωγού του. Το προσωπικό αυτό αρχείο κρίνεται συνολικά ιδιαίτερα ενδιαφέρον για το περιεχόμενό του και για τα γεγονότα-προσωπικές στιγμές που αποτυπώνει κατά την περίοδο της δημιουργίας του.
Δείτε όλες τις φωτογραφίες του αρχείου Δούκη εδώ:
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Φωκάς Δ., Έκθεσις επί της Δράσεως του Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1941, τ. Β΄, Τυπογραφείο ΠΝ, Αθήνα 1954.
- Σταθάκης Ν., Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ», Χρονικό του θωρηκτού της νίκης, ΓΕΝ, Αθήνα 1999.
- Καββαδίας Επ., Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα, Πυρσός, Αθήνα, 1950.
- Μητρώο Πλοίου Θ/Κ «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ», Ι.Α. ΥΙΝ.
- Χάρτες : Φωκάς Δ., Έκθεσις επί της Δράσεως του Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1941, τ. Α΄και Β΄, Τυπογραφείο ΠΝ, Αθήνα, 1954.
