Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς
Εισαγωγή
Η Σύμβαση του Μοντρέ σχετικά με το Καθεστώς των Στενών (1936) αποτελεί εδώ και καιρό ακρογωνιαίο λίθο της ασφάλειας της Μαύρης Θάλασσας. Ρυθμίζοντας τη διέλευση των πολεμικών πλοίων μέσω του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, η συνθήκη προσδίδει στην Τουρκία μια μοναδική θέση ισχύος ως θεματοφύλακα της πρόσβασης μεταξύ της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Ενώ η συμβατική βιβλιογραφία συχνά αντιμετωπίζει τη Σύμβαση του Μοντρέ ως νομικό μέσο που ορίζει τη ναυτική διέλευση (Churchill & Lowe, 1999), μια ευρύτερη στρατηγική προοπτική δίνει έμφαση στον τρόπο με τον οποίο η Τουρκία εκμεταλλεύεται το παράκτιο καθεστώς της για να διεκδικήσει την κυριαρχία της, να επηρεάσει τη δυναμική της περιφερειακής ασφάλειας και να διαχειριστεί σύνθετες διεθνείς πιέσεις.
Αυτή η μελέτη προωθεί την έννοια της παράκτιας λογικής, η οποία νοείται ως το προνόμιο της παράκτιας κρατικής εξουσίας έναντι των παρακείμενων πλωτών οδών, τόσο ως νομικό δικαίωμα όσο και ως γεωπολιτικός πόρος. Η παράκτια λογική αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο η Τουρκία αξιοποιεί λειτουργικά τη Σύμβαση του Μοντρέ για να ρυθμίσει την στρατιωτική πρόσβαση, να ασκήσει επιρροή και να διαχειριστεί τόσο τους συμμάχους όσο και τους αντιπάλους. Η ανάλυση βασίζεται σε ιστορικά πρότυπα από τον Ψυχρό Πόλεμο και την μετασοβιετική εποχή, τη σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας του 2022 και τη στρατηγική εμφάνιση εναλλακτικών λιμένων, όπως η Αλεξανδρούπολη στην Ελλάδα.
Ναυτικά σημεία ελέγχου (Choke Points) και διεθνές δίκαιο
Ο έλεγχος των στενών αποτελεί κεντρικό μέλημα στο διεθνές δίκαιο και στις μελέτες ασφάλειας. Τα σημεία ελέγχου είναι ταυτόχρονα νομικά καθεστώτα, γεωγραφικά περιουσιακά στοιχεία και στρατηγικοί μοχλοί (Klein, 2011). Η Σύμβαση του Μοντρέ, σε αντίθεση με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), παρέχει στην Τουρκία συγκεκριμένα δικαιώματα και ευθύνες, ιδίως όσον αφορά τα πολεμικά πλοία κρατών που δεν βρίσκονται στη Μαύρη Θάλασσα (Yildiz, 2021). Οι μελετητές σημειώνουν ότι η Σύμβαση του Μοντρέ εξισορροπεί την ελευθερία της ναυσιπλοΐας με την περιφερειακή σταθερότητα, ευνοώντας τα παράκτια κράτη, ενώ παράλληλα επιβάλλει νομικά δεσμευτικούς περιορισμούς σε τρίτους (Erdem, 2017).
Οι Churchill και Lowe, στη μελέτη τους για Το Δίκαιο της Θάλασσας, υποστηρίζουν ότι το διεθνές δίκαιο των στενών πρέπει να νοείται όχι μόνο ως ένα σύνολο κωδικοποιημένων κανόνων αλλά και ως αντανάκλαση της κατανομής εξουσιών μεταξύ των κρατών (Churchill & Lowe, 1999). Η Σύμβαση του Μοντρέ αποτελεί παράδειγμα αυτής της δυαδικότητας: θεσπίζει νομικές υποχρεώσεις τόσο για την Τουρκία όσο και για τις δυνάμεις διέλευσης, ενώ παράλληλα δίνει στην Άγκυρα διακριτική ευχέρεια που μπορεί να αξιοποιηθεί στρατηγικά.
Ο στρατηγικός ρόλος της Τουρκίας στη Μαύρη Θάλασσα
Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας στη Μαύρη Θάλασσα ιστορικά περιλαμβάνει μια προσεκτική εξισορρόπηση μεταξύ των υποχρεώσεων του ΝΑΤΟ και των σχέσεων με τη Ρωσία (Aydin, 2021). Οι μελετητές τονίζουν ότι η Συνθήκη του Μοντρέ λειτουργεί τόσο ως ασπίδα κυριαρχίας όσο και ως εργαλείο στρατηγικής σηματοδότησης (Bilgin, 2018; Özkan, 2019). Οι διατάξεις της επιτρέπουν στην Τουρκία να ελέγχει τις ναυτικές ροές, ωστόσο η Τουρκία πρέπει επίσης να σεβαστεί τη συνθήκη για να διατηρήσει την αξιοπιστία της.
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η Τουρκία συχνά επικαλείτο το Μοντρέ στο πλαίσιο της σοβιετικής ναυτικής ισχύος. Ενώ η συνθήκη θεωρητικά περιόριζε την σοβιετική πρόσβαση, η Άγκυρα επέδειξε επίσης προσοχή στην αποφυγή της αντιπαράθεσης, χρησιμοποιώντας νομικές ερμηνείες για τη διατήρηση της σταθερότητας (Mankoff, 2022). Στη μετασοβιετική εποχή, η άνοδος της Ρωσίας ως περιφερειακής δύναμης και η επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς έχουν ενισχύσει τη στρατηγική σημασία του Μοντρέ (Οniş & Kutlay, 2020).
Παράκτια Λογική ως Αναλυτικό Πλαίσιο
Η έννοια της παράκτιας λογικής ενσωματώνει τη νομική εξουσία, τη στρατηγική μόχλευση και τη σηματοδότηση. Τρεις διαστάσεις οι οποίες είναι ιδιαίτερα σημαντικές:
Νομική Εξουσία : Η Τουρκία έχει το δικαίωμα να ρυθμίζει τη ναυτική διέλευση μέσω των Στενών.
Στρατηγική μόχλευση: Ο έλεγχος της διέλευσης επιτρέπει στην Τουρκία να περιορίσει ή να επιτρέψει τη στρατιωτική παρουσία τόσο συμμάχων όσο και αντιπάλων.
Εσωτερική και Διεθνής Σηματοδοσία : Η Τουρκία επικοινωνεί κυριαρχία, ουδετερότητα ή συμμαχία ανάλογα με την επιχειρησιακή εφαρμογή του Μοντρέ.
Συνδέοντας το διεθνές δίκαιο με την πολιτική ισχύος, η παράκτια λογική εξηγεί πώς η Τουρκία εκμεταλλεύεται τη Συνθήκη του Μοντρέ όχι απλώς ως μια παθητική συμβατική υποχρέωση αλλά ως ένα ενεργό μέσο περιφερειακής επιρροής.
Ιστορικό Πλαίσιο
Μοτίβα Ψυχρού Πολέμου
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η Συνθήκη του Μοντρέ διαμόρφωσε τις ναυτικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ του ΝΑΤΟ και της Σοβιετικής Ένωσης. Η Τουρκία ρύθμιζε τη διέλευση των σοβιετικών πολεμικών πλοίων στη Μεσόγειο, διατηρώντας την ασφάλεια στη Μαύρη Θάλασσα χωρίς να προκαλεί άμεση αντιπαράθεση (Churchill & Lowe, 1999). Οι περιορισμοί χωρητικότητας και οι απαιτήσεις κοινοποίησης της συνθήκης παρείχαν στην Άγκυρα νομική κάλυψη για τη διαχείριση των εξωτερικών πιέσεων.
Η στρατηγική της Τουρκίας κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αποτελεί παράδειγμα πρώιμης παράκτιας λογικής: η νομική διακριτική ευχέρεια συνδυάστηκε με προσεκτικό στρατηγικό υπολογισμό. Ρυθμίζοντας τη διαμετακόμιση και παρακολουθώντας τις ναυτικές κινήσεις, η Τουρκία διατήρησε την περιφερειακή σταθερότητα, ενισχύοντας παράλληλα την αξιοπιστία της ως ουδέτερου φύλακα.
Μετασοβιετική Εποχή
Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Συνθήκη του Μοντρέ συνέχισε να είναι καθοριστική. Η εμφάνιση νέων κρατών της Μαύρης Θάλασσας – Ουκρανία, Γεωργία και Μολδαβία – άλλαξε το στρατηγικό περιβάλλον. Η Τουρκία διατήρησε τον ρόλο της ως βασικής ρυθμιστικής αρχής, εξισορροπώντας τις συνεργασίες με το ΝΑΤΟ με τις σχέσεις με την αναδυόμενη Ρωσία (Öniş & Kutlay, 2020). Ο σύγχρονος ναυτικός εκσυγχρονισμός και η αυξημένη παρουσία του ΝΑΤΟ αύξησαν τη σημασία της Συνθήκης του Μοντρέ ως νομικού και στρατηγικού μέσου.
Μελέτη περίπτωσης: Η επίκληση του Μοντρέ από την Τουρκία στον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας του 2022
Στις 24 Φεβρουαρίου 2022, η Ρωσία εξαπέλυσε μια ολοκληρωτική εισβολή στην Ουκρανία. Η Ουκρανία ζήτησε από την Τουρκία να κλείσει τα Στενά σε ρωσικά πολεμικά πλοία, θέτοντας σε δοκιμασία την εξουσία και τη στρατηγική κρίση της Άγκυρας ως προς τη συνθήκη (Mankoff, 2022). Η Τουρκία αντιμετώπισε ανταγωνιστικές πιέσεις: την τήρηση της Συμφωνίας του Μοντρέ, τις προσδοκίες του ΝΑΤΟ και την επιτακτική ανάγκη διαχείρισης των σχέσεων με τη Μόσχα.
Νομική Επίκληση του Άρθρου 19
Στις 28 Φεβρουαρίου 2022, η Τουρκία επικαλέστηκε το Άρθρο 19 της Σύμβασης του Μοντρέ, το οποίο απαγορεύει τη διέλευση πολεμικών πλοίων εμπόλεμων πλευρών κατά τη διάρκεια πολέμου, εκτός από τα πλοία που επιστρέφουν στους ναυστάθμους τους (Erdem, 2017)). Η απόφαση ουσιαστικά έκλεισε τα Στενά σε ρωσικά και ουκρανικά πολεμικά πλοία, επιτρέποντας παράλληλα την επιστροφή των πλοίων στις βάσεις τους.
- Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου τόνισε ότι η Τουρκία θα εφαρμόσει τη Συμφωνία του Μοντρέ «με διαφάνεια και χωρίς προκατάληψη», σηματοδοτώντας τόσο τη συμμόρφωση με το διεθνές δίκαιο όσο και την άσκηση της κυριαρχικής διακριτικής ευχέρειας (Bilgin, 2018).
- Η επίκληση επέτρεψε στην Τουρκία να ενεργήσει ως ρυθμιστικός φύλακας χωρίς να κλιμακώσει τη σύγκρουση, καταδεικνύοντας πώς η παράκτια λογική μετατρέπει τα νόμιμα δικαιώματα σε στρατηγική μόχλευση.
Περιορισμός των κινήσεων του ρωσικού ναυτικού
Η ρύθμιση της διέλευσης από την Τουρκία περιόρισε την επιχειρησιακή ευελιξία της Ρωσίας. Οι ρωσικές προσπάθειες να μετακινηθούν ενισχύσεις από τη Μεσόγειο στη Μαύρη Θάλασσα μπλοκαρίστηκαν, εκτός από τις μονάδες που επέστρεφαν στη βάση. Αυτή η επιλεκτική επιβολή αποτελεί παράδειγμα του πώς το Μοντρέ επιτρέπει στην Τουρκία να ασκεί επιρροή στην στρατιωτική κινητικότητα, παραμένοντας παράλληλα εντός του πλαισίου της συνθήκης.
Ίση Εφαρμογή στους Συμμάχους του ΝΑΤΟ
Η Τουρκία κοινοποίησε επίσης περιορισμούς στους συμμάχους του ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου, εμποδίζοντας την είσοδο επιπλέον πολεμικών πλοίων στη Μαύρη Θάλασσα (Mankoff, 2022). Εφαρμόζοντας τη Συνθήκη του Μοντρέ τόσο στους αντιπάλους όσο και στους συμμάχους, η Άγκυρα ενίσχυσε την αντίληψη της ουδετερότητας, διατηρώντας παράλληλα τον κυρίαρχο έλεγχο.
Εσωτερική και Διπλωματική Σήμανση
Στο εσωτερικό, η επίκληση του Μοντρέ παρουσιάστηκε ως προστασία της τουρκικής κυριαρχίας, εδραιώνοντας την εθνική νομιμότητα. Διεθνώς, πρόβαλε την Τουρκία ως έναν νομοταγή παράγοντα ικανό να εξισορροπήσει σύνθετα περιφερειακά συμφέροντα, μια σαφής επίδειξη παράκτιας σηματοδότησης στην πράξη.
Εναλλακτική Πρόσβαση και Μειωμένη Τουρκική Μόχλευση: Λιμάνι Αλεξανδρούπολης
Στρατηγική Σημασία της Αλεξανδρούπολης
Το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης στη βόρεια Ελλάδα καταδεικνύει ένα αυξανόμενο όριο στην παράκτια επιρροή της Τουρκίας. Αναπτύχθηκε με την υποστήριξη του ΝΑΤΟ και των
ΗΠΑ. Το λιμάνι παρέχει εναλλακτική πρόσβαση για στρατιωτικές και εμπορικές αποστολές στη Μαύρη Θάλασσα, παρακάμπτοντας πλήρως τα Τουρκικά Στενά.
Η Αλεξανδρούπολη επιτρέπει στο ΝΑΤΟ να προβάλλει ισχύ χωρίς να βασίζεται αποκλειστικά σε κανάλια που ρυθμίζονται από τη Συνθήκη του Μοντρέ.
Για την Τουρκία, το λιμάνι αντιπροσωπεύει μια μείωση του ελέγχου της πρόσβασης στη Μαύρη Θάλασσα, αποδεικνύοντας ότι η παράκτια ισχύς εξαρτάται από το περιβάλλον και διαμορφώνεται από υποδομές και συμμαχίες.
Επιπτώσεις για την τουρκική στρατηγική
Η εμφάνιση εναλλακτικών λιμένων επηρεάζει τους υπολογισμούς της Τουρκίας:
Μειωμένος απόλυτος έλεγχος: Η νομική εξουσία της συνθήκης του Μοντρέ δεν μπορεί να αντισταθμίσει πλήρως τις φυσικές παρακάμψεις.
Δυναμική της Συμμαχίας : Η υποδομή του ΝΑΤΟ στην περιοχή σηματοδοτεί τη δέσμευση για συλλογική ασφάλεια, ενώ παράλληλα περιορίζει έμμεσα την τουρκική μονομερή επιρροή.
Γεωπολιτικά Μηνύματα: Η Άγκυρα πρέπει τώρα να εξετάσει τις στρατηγικές συνέπειες τόσο της επιβολής των συνθηκών όσο και των περιφερειακών αναπτύξεων υποδομών.
Τεχνολογικές και Στρατηγικές Τάσεις
Σύγχρονες Ναυτικές Δυνατότητες
Οι εξελίξεις στη ναυτική τεχνολογία, συμπεριλαμβανομένων των πλοίων επιφανείας που
είναι εξοπλισμένα με πυραύλους, των υποβρυχίων και των μη επανδρωμένων συστημάτων,
αμφισβητούν τις παραδοσιακές ερμηνείες του Μοντρέ (Klein, 2011). Οι περιορισμοί
χωρητικότητας και οι ορισμοί των κλάσεων πλοίων ενδέχεται να καταστούν ασαφείς,
δημιουργώντας νομικά και επιχειρησιακά διλήμματα για την τουρκική επιβολή του νόμου.
Περιφερειακή Αρχιτεκτονική Ασφάλειας
Η παράκτια επιρροή της Τουρκίας διαμορφώνεται επίσης από την επέκταση του ΝΑΤΟ, τις πρωτοβουλίες ασφάλειας στη Μαύρη Θάλασσα και την ευθυγράμμιση των περιφερειακών
εταίρων. Η αλληλεπίδραση μεταξύ της νομικής εξουσίας και της πολιτικής της συμμαχίας
ενισχύει την πολυπλοκότητα της θαλάσσιας στρατηγικής, καθιστώντας την παράκτια λογική
μια δυναμική και όχι στατική έννοια.
Ο νόμος ως στρατηγική
Η συνθήκη του Μοντρέ επιτρέπει στην Τουρκία να μεταφράσει τη νομική εξουσία σε πρακτική επιρροή. Επικαλούμενη τις διατάξεις των συνθηκών, η Άγκυρα περιορίζει τη ναυτική κίνηση, διαμορφώνει τις επιχειρησιακές επιλογές και διεκδικεί κεντρικό ρόλο στην
περιφερειακή ασφάλεια.
Περιορισμοί και ευκαιρίες
Ενώ η συνθήκη του Μοντρέ παρέχει στρατηγική μόχλευση, ωστόσο τα εναλλακτικά λιμάνια,
συμμαχίες και τεχνολογικές αλλαγές υπογραμμίζουν τους περιορισμούς της παράκτιας
λογικής. Η εξουσία της Τουρκίας είναι ουσιαστική αλλά όχι απόλυτη. Το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης καταδεικνύει πώς οι υποδομές και η γεωπολιτική μπορούν να μειώσουν την εξάρτηση από τα παραδοσιακά σημεία συμφόρησης και ελέγχου.
Πράξη εξισορρόπησης
Η εφαρμογή της συμφωνίας του Μοντρέ από την Τουρκία αντικατοπτρίζει μια πολύπλοκη
πράξη εξισορρόπησης:
Διατήρηση της αξιοπιστίας του ΝΑΤΟ, αποφεύγοντας παράλληλα την άμεση αντιπαράθεση με τη Ρωσία
Άσκηση κυριαρχίας χωρίς υπονόμευση της νομικής νομιμότητας
Αξιοποίηση των διατάξεων των συνθηκών, αναγνωρίζοντας παράλληλα τα όρια που επιβάλλονται από τη γεωγραφία, τις συμμαχίες και τις περιφερειακές υποδομές
Συμπέρασμα
Η Σύμβαση του Μοντρέ παραμένει ένα ζωτικό μέσο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Η παράκτια λογική της επιτρέπει στην Άγκυρα να ρυθμίζει τη ναυτική πρόσβαση, να περιορίζει τις εμπόλεμες πλευρές και να σηματοδοτεί την κυριαρχία της, διατηρώντας παράλληλα φαινομενικά ουδετερότητα. Η σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας του 2022 καταδεικνύει την επιχειρησιακή σημασία του Μοντρέ, ενώ η ανάπτυξη εναλλακτικών λιμένων όπως η Αλεξανδρούπολη υπογραμμίζει τα όρια της τουρκικής επιρροής.
Τελικά, η παράκτια λογική δείχνει ότι τα διεθνή νομικά πλαίσια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις γεωπολιτικές, τεχνολογικές και πραγματικότητες υποδομών που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά των κρατών. Το Μοντρέ δεν είναι απλώς μια στατική συνθήκη, αλλά ένα δυναμικό μέσο στρατηγικής, η επιρροή του οποίου θα συνεχίσει να εξελίσσεται παράλληλα με τις περιφερειακές τάσεις ασφάλειας και τις δομές συμμαχιών.
Βιβλιογραφία
Aydin, Mustafa. Τουρκία και Μαύρη Θάλασσα: Μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας. Άγκυρα: Εκδόσεις SETA, 2021.
Bilgin, Pinar. «Η κυριαρχία της Τουρκίας και το ζήτημα των Στενών». Journal of International Affairs 72, #2 (2018): 45–62.
Churchill, RR, και AV Lowe. Το Δίκαιο της Θάλασσας . 3η έκδοση. Μάντσεστερ: Manchester University Press, 1999.
Erdem, Sedat. «Η Σύμβαση του Μοντρέ και η Περιφερειακή Σταθερότητα». Turkish Review of International Law 10, #1 (2017): 33–58.
Klein, Natalie. Ναυτική Ασφάλεια και Δίκαιο της Θάλασσας . Οξφόρδη: Oxford University Press, 2011.
Μάνκοφ, Τζέφρι. Ο πόλεμος της Ρωσίας και η γεωπολιτική της Μαύρης Θάλασσας . Ουάσινγκτον: CSIS Press, 2022.
Öniş, Ziya και Mustafa Kutlay. Η Νέα Εποχή της Υβριδικότητας: Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική σε έναν Κατακερματισμένο Κόσμο. Οξφόρδη: Oxford University Press, 2020.
Özkan, Mehmet. «Στρατηγικά σημεία φραγμού και τουρκική εξωτερική πολιτική». Middle East Policy 26, #4 (2019): 121–38.
Yildiz, Gökhan. «Νομικά Καθεστώτα των Διεθνών Στενών: Το Μοντρέ σε Προοπτική». Διεθνές Περιοδικό Ναυτικού Δικαίου 34, #2 (2021): 201–23.
