Κείμενο Γεράσιμος Λειβαδάς
H πρώτη επέμβαση Αμερικανών πεζοναυτών εκτός ΗΠΑ, ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος, ο Β’ΠΠ και οι εξελίξεις στην Λιβύη στην μετα-Καντάφι εποχή.
Η Λιβυκή πόλις της Derna τον Σεπτέμβριο του 2023 βρέθηκε δυσάρεστα στο επίκεντρο της επικαιρότητος, όταν η ξαφνική κλιματική κρίση που έπληξε την περιοχή συνδυάστηκε με την συνεχιζόμενη πολιτική αδράνεια ενός ουσιαστικά παράλυτου, ή μάλλον, ανύπαρκτου κράτους. To αποτέλεσμα αυτού του τρομακτικού γεγονότος είναι να θρηνήσει η πόλις το 20% του πληθυσμού της, ένα συμβάν με τεράστιες οικολογικές και κοινωνικές συνέπειες που ανεξίτηλα κατεγράφη με αρνητικό πρόσημο στην ιστορία. Όμως η Derna, δεν αφήνει για πρώτη φορά το στίγμα της στις ιστορικές δέλτους.
Η Derna στην αρχαιότητα
Η Derna, βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής που ήκμασε η Ελληνική αποικία της Κυρηναϊκής Πενταπόλεως, η οποία ιδρύθηκε, μετά από σχετικό χρησμό από το μαντείο των Δελφών, από τους Θηραίους (Σαντορίνη) το 631 π.Χ. . Οι πέντε αρχικά πόλεις, ήταν οι Ευεσπερίδες (μετέπειτα Εσπερίς, αργότερα Βερενίκη, και σύγχρονη Banghazi), η Ταύχειρα (μετέπειτα Αρσινόη, σημερινή Turkah), η Πτολεμαΐδα (σημερινή Tolmeita), η Απολλωνία (η Ρωμαϊκή Σώζουσα και σημερινή Susah), το επίνειο της Κυρήνης, και η πρωτεύουσα Κυρήνη (σημερινή Shahhat) από την οποία προήλθε και η ονομασία της ευρύτερης περιοχής. Στην συνέχεια, πολλές πόλεις ενώθηκαν στην Συμμαχία όπως η Βάρκη (πρωτεύουσα της Κυρηναϊκής υπό τους Άραβες, σημερινή Al Marj), ο Ναύσταθμος (σημερινή ονομασία Ras al Hilil), η Οία (σημερινή πρωτεύουσα της Λιβύης Τρίπολις), η Κόρωθος (άγνωστη), το Ερυθρόν (σημερινή Al-Athrun) η Χέρσις (σημερινή Kirissah ή Karsah), το Ζεφύριον (μερικά χιλιόμετρα δυτικά της Derna), η Άζιλις (ή Ναζαρις) και η Δαρνίς (αργότερα Δάρνη, σημερινή Dernah).
Η σημαντικότατη εμπορική ανάπτυξη της Κυρηναϊκής βασίστηκε κυρίως στην εξαγωγή του μυστηριώδους φυτού σίλφιου, γνωστού στην αρχαιότητα ως ισχυρό αφροδισιακό και αντισυλληπτικό, γνωστό στα λατινικά και ως silphium ή Lasserpicium, το οποίο ήταν φυτό που χρησιμοποιείτο στην κλασική αρχαιότητα ως φάρμακο αλλά και ως καρύκευμα. Ο Λέσβιος φιλόσοφος Θεόφραστος αναφέρει τον σπόρο του σίλφιου στο έργο «Περί Φυτών», ως Μαγύδαρις .
Η περιοχή κατακτήθηκε από τους Πτολεμαίους, εν συνεχεία, το 67 π.Χ. από τους Ρωμαίους οι οποίοι διοικητικά την ένωσαν με την Κρήτη. Η Δαρνίς, με απόφαση του Διοκλητιανού, ανακηρύχτηκε ως πρωτεύουσα μιας από τις τρείς περιφέρειες της Λιβύης. Αργότερα παρέμεινε υποτελής στους Βυζαντινούς και καταστράφηκε κατά την βασιλεία του αυτοκράτορα Φλάβιου Αναστασίου γύρω στο 500 μ.Χ.. Το 642 κατακτήθηκε από τους Άραβες, ενώ τον 17ο αιώνα, αποτελεί ακμάζων μουσουλμανικό λιμάνι αντάξιο της Βερενίκης/Βεγγάζης . Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας αργότερα ενέταξε την Δάρνην, ή Δαρνίδα, ή Δαρνανίδα με τοπική Μητρόπολη στην Επαρχία της Κάτω Λιβύης .
Από τον 17ο αιώνα, οι μουσουλμάνοι πειρατές της Μπαρμπαριάς επιτίθονται κατά ξένων, κυρίως βρετανικών πλοίων κατά μήκος της βόρειας ακτής της Αφρικής, κρατώντας αιχμαλώτους για λύτρα ή ως σκλάβους. Τα λύτρα γενικά συγκεντρώνονταν από τις ισχυρές οικογένειες και τοπικές ισλαμικές ιερατικές ομάδες. Ένα από τα λιμάνια που χρησιμοποιήθηκε από τους πειρατές ήταν και αυτό της Derna.
Το Αμερικανικό ναυτικό στην Μεσόγειο
Η Συνθήκη των Παρισίων του 1783 που υπογράφτηκε από τους Βρετανούς, τους Γάλλους και τους Αμερικανούς, ουσιαστικά τερμάτισε τον Αμερικανικό Πόλεμο Ανεξαρτησίας που είχε ξεκινήσει το 1763. Μετά από την υπογραφή της Συνθήκης αυτής, αμερικανικά εμπορικά πλοία ξεκίνησαν να κινούνται στην Μεσόγειο με την δική τους πλέον σημαία, χωρίς όμως την προστασία που τους παρείχε η Βρετανία ή αργότερα η Γαλλία. Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι η παρουσία εμπορικών πλοίων με Αμερικανική σημαία στην Μεσόγειο και η ανάγκη κρατικής τους προστασίας, οδήγησε τις Ηνωμένες Πολιτείες, ως νέα πλέον κρατική οντότητα, στο να ναυπηγήσουν τα πρώτα έξι πολεμικά τους πλοία με πλέον κρατικά χρήματα που εισέπρατταν από φόρους όπως προέβλεπε για πρώτη φορά το Σύνταγμα του 1789.
Για να διασφαλίσουν όμως άμεσα την προστασία της διακίνηση των πλοίων τους στην Μεσόγειο οι Αμερικανοί αναγκάστηκαν να αναζητήσουν συμμαχίες και κατέληξαν στην υπογραφή της πρώτης Συνθήκης Ειρήνης και Φιλίας με το Μαρόκο στις 28 Ιουνίου του 1786. Η συνθήκη αυτή ήταν η πρώτη με Ισλαμικό κράτος και η παλαιότερη σε ισχύ για την Αμερική. Ακολούθησαν και άλλες συνθήκες με κράτη της βορείου Αφρικής, όπως η συνθήκη με το Αλγέρι το 1795 και με την Τριπολίτιδα το 1796. Σημειώνεται ότι οι συνθήκες αυτές ήταν γραμμένες στα αραβικά ενώ στην ουσία αποτελούσαν ένα είδος εξαγοράς των τοπικών αρχόντων, μια επίσημη δωροδοκία σε μετρητά αλλά και σε είδος.
Η Συνθήκη με το Αλγέρι προέβλεπε την καταβολή $21.600 ετησίως στον Βεζίρη ή Νταή του Αλγερίου Χασάν η οποία είχε σαν αποτέλεσμα την απελευθέρωση 83 Αμερικανών ναυτικών. Για την υπογραφή της συνθήκης του 1796 με τον Τούρκο γενίτσαρο, Γιουσούφ Καραμανλή, Μπέη της Τριπολίτιδος, παραδόθηκαν κοσμήματα, 13 χρυσά ρολόγια, ρουχισμός, ξυλεία, τέσσερεις άγκυρες και καταβλήθηκαν 12.000 Ισπανικά δολάρια για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων από τρία Αμερικανικά πλοία που είχαν συλληφθεί τα προηγούμενα χρόνια, ενώ προβλεπόταν η καταβολή $18.000 ετησίως.
Η Συνθήκη με την Τριπολίτιδα του 1796 αθετήθηκε από τον Πασά Καραμανλή με την δικαιολογία της παραβίασης των όρων της συνθήκης, αφού υπήρξε καθυστέρηση στην καταβολή των συνομολογημένων ποσών. Πλέον αυτών, ο Καραμανλή ζήτησε το εξωφρενικό ποσό των $225.000 για να υπογράψει νέα συνθήκη.
Ο Πρόεδρος Jefferson αρνήθηκε να υποκύψει στις απαιτήσεις αυτές με αποτέλεσμα η Τριπολίτιδα να κηρύξει τον πόλεμο στις Η.Π.Α. τον Μάϊο του 1801 με την συμβολική πράξη της κοπής του ιστού της Αμερικανικής σημαίας που ήταν τοποθετημένη στο προξενικό γραφείο των Αμερικανών.
Ακολούθησαν οι Βερβερικοί Πόλεμοι, όπως αργότερα ονομάστηκαν, μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων που κορυφώθηκαν σε δύο πολέμους που διεξήχθησαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές για τους ίδιους λόγους μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών κατά των κρατών της Μπαρμπαριάς (οι de jure κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά de facto ανεξάρτητες, της Τύνιδας, του Αλγερίου και το βιλαέτι της Τριπολίτιδος) στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Το επίμαχο ζήτημα ήταν η απαίτηση των πειρατών της Μπαρμπαριάς για υψηλότερους φόρους υποτέλειας από τα αμερικανικά εμπορικά πλοία στη Μεσόγειο Θάλασσα .
Με την κήρυξη του πολέμου από τον Καραμανλή, οι Αμερικανικές δυνάμεις, το 1803, περιορίστηκαν στην προσπάθεια να αποκλείσουν το λιμάνι της Τρίπολης. Όμως, οι Βερβερίνοι, χρησιμοποιώντας μικρά και ευκίνητα σκάφη διέφευγαν του αποκλεισμού ακολουθώντας την βραχώδη ακτογραμμή, μακριά από τα ογκώδη και δυσκίνητα και μεγάλα Αμερικανικά πολεμικά.
Μία Αμερικανική φρεγάτα, το USS Philadelphia, 2000 τόνων με 36 κανόνια, συνοδευόμενη από την σκούνα USS Vixen, περιπολούσε στα ανοικτά της Τρίπολης. Την 31η Οκτωβρίου 1803, ενώ καταδίωκε πυροβολώντας ένα Τριπολίτικο πλοίο, προσάραξε σε έναν αχαρτογράφητο ύφαλο δύο μίλια από το λιμάνι της Τρίπολης.
Ο κυβερνήτης, William Bainbridge, προσπάθησε να απεγκλωβίσει το πλοίο, πρώτα ανοίγοντας τα πανιά, ρίχνοντας εν συνεχεία τρεις άγκυρες στην θάλασσα και μετατοπίζοντας τα κανόνια του πλοίου προς την πρύμνη. Ο ισχυρός άνεμος όμως και τα αυξανόμενα κύματα, οδήγησαν το πλοίο και πάλι στην ξηρά. Διέταξε τότε το πλήρωμα να πετάξει πολλά από τα κανόνια, τα βαρέλια νερού και άλλα βαριά αντικείμενα στη θάλασσα για να ελαφρύνει το πλοίο, αλλά και αυτό απέτυχε. Τελικά έκοψαν το πρωραίο κατάρτι σε μια τελευταία απέλπιδα προσπάθεια να το ελαφρύνουν. Για να μην πέσει το πλοίο στα χέρια των πειρατών της Τριπολίτιδος, ο Bainbridge διέταξε να ανοίξουν τρύπες στον πυθμένα του πλοίου, να βραχεί η πυρίτιδα, να πυρποληθούν τα πανιά και όλα τα άλλα όπλα να ριχτούν στη θάλασσα πριν παραδοθεί. Οι άνδρες του Πασά της Τρίπολης, Γιουσούφ Καραμανλή, συνέλαβαν τους Αμερικανούς ναυτικούς, 297 στον αριθμό, ως αιχμαλώτους πολέμου .
Φοβούμενοι οι Αμερικανοί ότι το πλοίο θα επισκευαστεί και θα χρησιμοποιηθεί εναντίον τους, ο αρχιπλοίαρχος της Αμερικανικής μοίρας Edward Plebe απέστειλε το μικρό δικάταρτο Intrepid για να καταστρέψει το Philadelphia μέσα στο λιμάνι της Τρίπολης όπου είχε ρυμουλκηθεί από τους Τριπολιτάνους. Η εντολή ήταν σε περίπτωση αποτυχίας, να χρησιμοποιηθεί ως πυρπολικό οπότε το πλήρωμα θα κολυμπούσε ως το μπρίκι USS Syren που θα περίμενε έξω από το λιμάνι. Το σχέδιο είχε επιτυχή κατάληξη και το Intrepid επέστρεψε νικηφόρο στις Συρακούσες δύο βδομάδες αργότερα. Ο ίδιος ο βρετανός ναύαρχος Νέλσων ο οποίος τότε πρωτοστατούσε στον αποκλεισμό της Τουλώνος στην Γαλλία, αναφέρθηκε στην «πιο τολμηρή και θαρραλέα πράξη της εποχής» .
O Αμερικανός πρόξενος στην Τυνησία William Eaton, στρατιωτικός στο επάγγελμα, με τον βαθμό του υποπλοιάρχου, έλαβε το 1804 εντολή από τον Πρόεδρο Jefferson, να συναντήσει στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τον αδελφό του Χαμέτ Καραμανλή, αδελφό του Γιουσούφ και διεκδικητή του Βιλαετίου της Τριπολίτιδος, ώστε από κοινού να δράσουν εναντίον του αδελφού του. Συμφωνήθηκε να ξεκινήσει μία πεζοπόρος δύναμη υπό τον Eaton, αποτελούμενη από τον ίδιο, οκτώ πεζοναύτες των Ηνωμένων Πολιτειών, 90 άνδρες υπό τον Χαμέτ Καραμανλή, καθώς και μια ομάδα κυρίως Αράβων συμμάχων αλλά και Ελλήνων, για να επιτεθεί στην πολιτεία της Τρίπολης, για να απελευθερώσει τους δέσμιους του Philadelphia. Για να πραγματοποιηθεί η επιχείρηση, δόθηκε στον Eaton ο βαθμός του στρατηγού χερσαίων δυνάμεων.
Το USS Argus, υπό τη διοίκηση του υπολοχαγού Isaac Hull, και προμήθειες στον κόλπο της Μπόμπα, ανατολικά της Derna, στις 16 Απριλίου 1805 για να τα παραδώσει στον Eaton και την δύναμή του. Οι προμήθειες αυτές επέτρεψαν στη δύναμη του Eaton να κερδίσει τη μάχη της Derna – η οποία ξεκίνησε στις 27 Απριλίου 1805 – και να πάρει τον έλεγχο της πόλης, το μεγαλύτερο λιμάνι στην τότε ανατολική Τριπολίτιδα. Η μάχη ξεκίνησε με ναυτικό βομβαρδισμό της πόλης από τη σκούνα Ναυτίλος, το πολεμικό Hornet και το μπρίκι Argus, με δύναμη περίπου 400 ανδρών. Οι πεζοναύτες με τους συμμάχους τους επιτέθηκαν από την ξηρά και κατέλαβαν την Derna. Ο λοχαγός Presley O’Bannon ύψωσε την Αμερικανική σημαία για πρώτη φορά σε ξένο κατακτημένο έδαφος. Στην μάχη οι Ηνωμένες Πολιτείες έχασαν έναν πεζοναύτη ενώ είχαν δύο τραυματίες. Ο Χαμέτ Καραμανλή ανακηρύχθηκε Μπέης της πόλεως, ενώ το σχέδιο προέβλεπε την συνέχιση της πορείας προς την Τρίπολη.
Εν αγνοία των Αμερικανών στην Derna, ο Γενικός Πρόξενος των Η.Π.Α. για την βόρειο Αφρική, Tobias Lear, προσωπικός Γραμματέας του Προέδρου Ουάσιγκτον μέχρι το 1793, συνυπόγραψε με τον Γιουσούφ Καραμανλή, την Συνθήκη της Τρίπολης την 4η Ιουνίου του 1805. Με την Συνθήκη αυτή, εξασφαλιζόταν η επιστροφή των αιχμαλώτων έναντι της απελευθέρωσης 89 συλληφθέντων Αράβων, την καταβολή $60.000 καθώς και την απελευθέρωση της πόλεως της Derna. Μ την Συνθήκη αυτή η Derna επεστράφη στον Γιουσούφ Καραμανλή, ο Χαμέτ εξορίστηκε ενώ η οικογένειά του κρατήθηκε ως όμηρος.
Ακολούθησε το 1816 ο 2ος Βερβερικός Πόλεμος, αυτή την φορά έναντι της μόνο της Αλγερίας, χωρίς να εμπλακούν η Τριπολίτιδα και η Τυνησία οι οποίες υπέγραψαν σχετικά σύμφωνα φιλίας.
Υπενθυμίζεται ιδιαίτερα στον πρώτο στίχο του ύμνου των πεζοναυτών: “From the Halls of Montezuma to the shores of Tripoli, we fight our country’s battles in the air, on land, and sea.” «Από τις αίθουσες του Montezuma (Μάχη του Chapultepec 1847) μέχρι τις ακτές της Τρίπολης, δίνουμε τις μάχες της χώρας μας στον αέρα, στην ξηρά και στη θάλασσα».
Ιταλο-Τουρκικός Πόλεμος
Η Ιταλία διεκδικούσε την Λιβύη από την εποχή του Συνεδρίου του Βερολίνου το 1878. Οι δυνάμεις που συμμετείχαν στο Συνέδριο είχαν συμφωνήσει να καταλάβει η Γαλλία το Αλγέρι και η Βρετανία την Κύπρο. Η Ιταλία απαίτησε την προσάρτηση της Λιβύης, αλλά δεν έγινε καμμία σχετική συμφωνία. Εν τούτοις κάποιες αναφορές στις μυστικές συμφωνίες που ακολούθησαν τις επόμενες δεκαετίες με την Γαλλία και την Ρωσία άφηναν ένα παράθυρο ανοικτό. Η πολιτική κατάσταση στην Ιταλία και η άνοδος των εθνικιστών μετά το 1910 επανέφερε το θέμα στο προσκήνιο της επικαιρότητος.
Με ευκολία, οι Ιταλοί κατέλαβαν την Τρίπολη στις 10 Οκτωβρίου του 1911. Στις 15 Οκτωβρίου, τα ελαφρά καταδρομικά Agordat και Coalit ενώθηκαν με το θωρηκτό Napoli, τα θωρακισμένα καταδρομικά Pisa, Amalfi και San Marco, τρία αντιτορπιλικά και αρκετά πλοία μεταφοράς προσωπικού για μια επίθεση στο λιμάνι της Derna. Το Napoli και τα θωρακισμένα καταδρομικά βομβάρδιζαν τις οθωμανικές θέσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και στις 18 Οκτωβρίου οι Οθωμανοί αποσύρθηκαν, επιτρέποντας στα ιταλικά στρατεύματα 1.500 ανδρών να βγουν στην ξηρά και να καταλάβουν το λιμάνι, ένα σωρό ερειπίων πλέον.
Ακολούθησε η κατάληψη του Τομπρούκ όπου ο λοχαγός τότε Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ κατάφερε να αποκρούσει την προέλαση των Ιταλών στην ενδοχώρα. Ο Kemal τοποθετήθηκε στην περιοχή της Derna από όπου συντόνιζε τις κινήσεις των Τούρκων και Λίβυων.
Στις 14 Σεπτεμβρίου, η ιταλική διοίκηση έστειλε τρεις φάλαγγες πεζικού για να διαλύσουν το αραβικό στρατόπεδο στη Derna. Τα ιταλικά στρατεύματα κατέλαβαν ένα οροπέδιο και διέκοψαν τις οθωμανικές γραμμές ανεφοδιασμού. Τρεις μέρες αργότερα, ο Οθωμανός διοικητής, Εμβέρ Μπέης, επιτέθηκε στις ιταλικές θέσεις στο οροπέδιο. Τα ισχυρότερα ιταλικά πυρά απώθησαν τους Οθωμανούς στρατιώτες, οι οποίοι περικυκλώθηκαν από ένα τάγμα Alpini και υπέστησαν μεγάλες απώλειες. Μία μεταγενέστερη οθωμανική επίθεση είχε το ίδιο αποτέλεσμα.
Στις 16 Οκτωβρίου 1911, η 4η Μεραρχία των ιταλικών στρατευμάτων ανακατέλαβαν τη Derna με απώλειες των Οθωμανών να ξεπερνούν τις 2000, και σιγά σιγά όλη την Λιβύη. Παράλληλα, το Ιταλικό ναυτικό, πολύ πιο σύγχρονο και εκπαιδευμένο από το αντίστοιχο Οθωμανικό, είχε σημαντικές νίκες, πρώτα στην Πρέβεζα, και ακολούθως στην Βεγγάζη, την Βηρυτό, την Ρόδο, εδραιώνοντας την κατάληψη των Δωδεκανήσων, και τον κόλπο της Al Qunfudhah, κοντά στην Μέκκα στην Ερυθρά Θάλασσα. Η ιταλική κυριαρχία στη Derna διήρκεσε σχεδόν 30 χρόνια.
Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η πόλη καταλήφθηκε από την 6η μεραρχία των αυστραλιανών στρατευμάτων στις 30 Ιανουαρίου 1941. Τρείς μήνες αργότερα, οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν την πόλη και στις 15 Νοεμβρίου 1942, οι βρετανικές δυνάμεις την ανακατέλαβαν, χρησιμοποιώντας το μικρό λιμάνι για ανεφοδιασμούς και ως καταφύγιο ναρκαλιευτικών και περιπολικών, ενώ το ιταλικό αεροδρόμιο της Derna που βρισκόταν 7 χιλιόμετρα νότιο ανατολικά από την πόλη χρησιμοποιήθηκε από συμμαχικά αεροπλάνα.
Μέχρι σήμερα η Derna είχε περιοριστεί σε ρόλο δορυφόρου πόλεως ενώ από το 2015 είχε εξελιχθεί σε κέντρο φονταμελιστών μουσουλμάνων του ISIS. Από το 2011, όταν κατέρρευσε το καθεστώς του Μουαμάρ Καντάφι, βρέθηκε υπό τον έλεγχο του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου. Ακολούθησε ο πόλεμος της Derna το 2018-19 όπου ο Εθνικός Στρατός της Λιβύης με την συμμετοχή της Ρωσικής Wagner του Πριγκόζιν που χρηματοδοτείτο από τα Αραβικά Εμιράτα του Κόλπου, κατέλαβε την πόλη νικώντας τους Μουζαχεντίν οπαδούς της Αλ Κάϊντα και αιχμαλωτίζοντας τον αρχηγό τους Ασμάουϊ. Μέχρι σήμερα η Derna βρίσκεται υπό την κυριαρχία του στρατάρχη Χαλίφα Χαφτάρ.
Βιβλιογραφία-Πηγές
Charles Stephenson: Box of Sand, The Italo-Ottoman War 1911-1912, The First Land, Sea and Air War, Tattered Flag Press, UK, 2014
Commodore W.H. Beehler, The History of the Italian-Turkish War, 1913
Glenn Tucker: The Barbary Wars and the Birth of the US Navy, Bowsprit Books, 2019
https://en.wikipedia.org/wiki/USS_Philadelphia_(1799)
Bainbridge W.: επιστολή 1.11.1803 προς το Αμερικανικό Υπουργείο Ναυτικών, Naval History and Heritage Command, National Museum of the U.S. Navy, Washington Navy Yard
https://history.state.gov/milestones/1801-1829/barbary-wars#:~:text=In%201801%2C%20the%20Pasha%20of,the%20United%20States%20Marine%20Corps.
Alfred C. Andrews, The Silphium of the Ancients: A Lesson in Crop Control, Isis, Volume 33, 2, June 1941
Monika Rekowska: In Pursuit of Ancient Cyrenaica… Two Hundred Years of Exploration set Against the History of Archaeology in Europe (1706-1911), Archaeopress, London 2016
Μακάριος Τηλλυρίδης: Πατριαρχείο της Μεγάλης Πόλεως Αλεξανδρείας, Μίλητος, 1998
Γ.Α. Ναύτης, Γενικαί Αρχαί του Εμπορίου και Ιστορία αυτού παρά τοις αρχαίοις και τοις Βυζαντινοίς, Τύποις Δ.Α. Μαυρομμάτη, Αθήνα 1860
