Γράφει ο Χρήστος Καρύδης
Η καθιέρωση της ελληνικής σημαίας, με τις μπλε και λευκές οριζόντιες ρίγες και τον λευκό σταυρό, έχει τις ρίζες της στον αγώνα για ανεξαρτησία κατά τον 19ο αιώνα. Το σχέδιο λέγεται ότι είναι εμπνευσμένο από το μπλε του ελληνικού ουρανού και το λευκό του αφρού της θάλασσας, συμβολίζοντας τη σύνδεση του έθνους με το φυσικό του περιβάλλον. Επί της βασιλείας του Όθωνα δεν υπήρξαν μεγάλες διαφοροποιήσεις στην ελληνική σημαία πέραν της προσθήκης των εμβλημάτων και των οικοσήμων του βασιλιά.
Ο ρόλος όμως, του βασιλιά Γεωργίου Α’ της Ελλάδας ήταν καθοριστικός στην ανάπτυξη της ελληνικής σημαίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του από το 1863 έως το 1913. Ως πρώτος μονάρχης της ανεξάρτητης Ελλάδας, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ προσπάθησε να καθιερώσει σύμβολα εθνικής ενότητας και ταυτότητας. Τα οικόσημά του, με το βασιλικό στέμμα, τον σταυρό του Αγίου Γεωργίου, ενσωματώθηκαν στην ελληνική σημαία, συμβολίζοντας την εξουσία της μοναρχίας και τη χριστιανική πίστη.
Λόγω των προαναφερθέντων στοιχείων η διατήρηση των σημαιών αποτελεί μια διεπιστημονική προσπάθεια που συνδυάζει τις αρχές της επεμβατικής και προληπτικής διατήρησης, της ιστορικής έρευνας της επιστήμης των υλικών και της ιστορικής έρευνας. Η διατήρηση των σημαιών απαιτεί προσεκτική καταγραφή όπως όλα τα ιστορικά τεκμήρια και η διατήρηση ιδιαίτερων πιθανών στοιχείων πάνω στην επιφάνεια της. Στοιχεία αλληλένδετα με την νεότερη ελληνική ιστορία.
Σύντομο ιστορικό του υποβρυχίου ΤΡΙΤΩΝ και της Πολεμικής του Σημαίας
Το υποβρύχιο ΤΡΙΤΩΝ (Υ5) υπήρξε ένα από τα έξι υποβρύχια του Πολεμικού Ναυτικού (Βασιλικό Ναυτικό τότε) τα οποία πολέμησαν κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το υποβρύχιο ΤΡΙΤΩΝ κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία Ateliers & Chantiers de la Loire στη Νάντη, καθελκύστηκε στις 4 Απριλίου 1928, και παραλήφθηκε την 1 Δεκεμβρίου 1930.
Με την έναρξη του ελληνοïταλικού πολέμου το υποβρύχιο ΤΡΙΤΩΝ μαζί με τα υπόλοιπα υποβρύχια του ελληνικού στόλου εκτέλεσε 6 συνολικά πολεμικές τους περιπολίες στο Ιόνιο Πέλαγος και στην Αδριατική με αρκετές επιτυχίες. Μετά την πτώση του μετώπου και την επέλαση του γερμανικού στρατού, το υποβρύχιο ΤΡΙΤΩΝ κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου η οποία αποτέλεσε κατά κόρον τη βάση των επιχειρήσεων του ελληνικού στόλου.
Εκτέλεσε άλλες 8 επιτυχείς πολεμικές περιπολίες (σύνολο 14) αλλά στην τελευταία του, την 15η, με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Ε. Κοντογιάννη, μετά από ανεπιτυχή τορπιλική επίθεση εναντίον εχθρικής νηοπομπής, καταδιώχθηκε από το γερμανικό ανθυποβρυχιακό σκάφος UJ-2102 και μετά από εξάωρη ναυμαχία, αναδύθηκε και κατόπιν ηρωικής μάχης, καταβυθίστηκε. Πριν βυθιστεί, ομάδα Γερμανών προσέγγισε το φλεγόμενο και χτυπημένο υποβρύχιο και αφαίρεσε την πολεμική σημαία από τον πύργο.
Η πολεμική σημαία του ΤΡΙΤΩΝ παρέμεινε στα χέρια του κυβερνήτη του UJ-2102, υποπλοιάρχου Gero Kleiner, ως κειμήλιο μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου 1972 όπου και την παρέδωσε σε ειδική τελετή στο Flensburg της Γερμανίας, στον πλωτάρχη Ιωάννη Μανιάτη όταν ο τελευταίος πήγε για να παραλάβει το νεότευκτο υποβρύχιο ΤΡΙΤΩΝ (τύπου 209). Η πολεμική σημαία του υποβρυχίου ΤΡΙΤΩΝ εκτίθεται μέχρι σήμερα στο γραφείο του Διοικητή, στη Διοίκηση Υποβρυχίων του Ναυστάθμου της Σαλαμίνας.
Μετά από πρόσκληση του τότε Σημαιοφόρου (Ε) Γεώργιου Μαστρογεωργίου ΠΝ, που υπηρετούσε στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, μετέβη στη Διοίκηση Υποβρυχίων στον χώρο όπου φυλασσόταν το ανεκτίμητης αξίας ιστορικό κειμήλιο, η Πολεμική Σημαία του υποβρυχίου ΤΡΙΤΩΝ για μια πρώτη εκτίμηση και καταγραφή.
Μετά από μια σειρά συναντήσεων με τον ίδιο, μιας και ήταν ο άνθρωπος που είχε την ιδέα αλλά και ο αρμόδιος για την υλοποίηση της συντηρήσεως, αποφασιστηκε η διαδικασία και η μεθοδολογία που θα ακολουθείτο σε θέματα μεταφοράς-συντήρησης. Σε πλήρη συνεννόηση με τις αρχές του Πανεπιστημίου, της Διοικήσεως Υποβρυχίων και της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού οι εργασίες ξεκίνησαν στις 6 Μαΐου του 2014 και ολοκληρώθηκαν στις 16 Ιουλίου του 2014.
Σύντομη περιγραφή του αντικειμένου & περιγραφή φθορών
Η σημαία που παρουσιάζεται με μέγιστες διαστάσεις (ΥxΠ) 85 x 1.34εκ. βρέθηκε από την ομάδα των συντηρητών του Ιονίου Πανεπιστημίου, τοποθετημένη μέσα σε ξύλινη περιμετρική κορνίζα καρφωμένη με μεταλλικά οξειδωμένα στοιχεία (καρφιά) σε γαλάζια χάρτινη βάση (Εικόνα 1).
Είναι κατασκευασμένη από εννέα (9) ισοπαχείς, οριζόντιες και εναλλασσόμενες λευκές και κυανές παράλληλες λωρίδες. Μέσα στο κυανό τετράγωνο στο άνω αριστερό μέρος, υπάρχει ο λευκός σταυρός. Στο κέντρο του σταυρού είναι τοποθετημένη με κίτρινο κλωστή η βασιλική κορώνα του πολεμικού ναυτικού.
Όλες οι πλευρές είχαν στερεωθεί περιμετρικά με δεκαεννιά (19) μεταλλικούς συνδέσμους, ώστε το αντικείμενο να είναι σταθερό πάνω στην νεότερη επιφάνεια προκαλώντας έντονες όμως με αυτό τον ανορθόδοξο τρόπο μηχανικές φθορές στην υφασμάτινη δομή όπως και όξινο μικροπεριβάλλον (Εικόνες 2, 3).
Η γενική κατάσταση διατήρησης του αντικειμένου ήταν προς μέτρια έως κακή, καθώς έφερε αρκετές φθορές σε όλη την επιφάνεια του. Η υφασμάτινη επιφάνεια είχε υποστεί φωτοξείδωση και αποχρωματιστεί σε όλη του την έκταση με αποτέλεσμα να παρουσιάζει ένα υποκίτρινο αντί για λευκό και ένα σκούρο μπλε αντί για μπλε ανοικτό. Ελαφρύς αποχρωματισμός παρατηρείται επίσης και στην κίτρινη κλωστή που χρησιμοποιείται για να αποδώσει το βασιλικό στέμμα. Η σημαία επίσης, ως προηγούμενη επέμβαση υποστήριξης έχει παλαιότερες στερεώσεις με κλωστές με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αισθητικά και μηχανικά προβλήματα στα συγκεκριμένα σημεία. Η επιφάνεια παρουσίαζε έντονες επικαθίσεις ρύπων, σκόνης και κατά τόπους λεκέδων οξείδωσης απο τα μεταλλικά στοιχεία (Εικόνα 4).
Επίσης παρατηρούνται διακυμάνσεις και παραμορφώσεις στο ύφασμα αλλά και αλλοιώσεις στα χάρτινα κρόσσια από πιθανές διακυμάνσεις της υγρασίας και της θερμοκρασίας. Τέλος σε όλη την επιφάνεια παρατηρούνται σχισίματα, οπές και ανοίγματα από την αποδυνάμωση των ινών και από την φυσική γήρανση των πρώτων υλών αλλά και από την αλληλεπίδραση των δύο υλικών, τις μηχανικές καταπονήσεις αλλά και από τις συνθήκες έκθεσης και αποθήκευσης του αντικειμένου
Επεμβάσεις συντήρησης
Λαμβάνοντας υπόψιν την συνολική κατάσταση διατήρησης του αντικειμένου προβήκαμε στις κατάλληλες επεμβάσεις συντήρησης με σκοπό την σταθεροποίηση της κατάστασης του και με στόχο την διατήρηση του στο χρόνο καθώς αποτελεί ιστορικό κειμήλιο υψίστης εθνικής σημασίας. Οι στερεωτικές επεμβάσεις συντήρησης που επιλέχθηκαν ήταν συμβατές με το υφασμάτινο υπόστρωμα και αντιστρέψιμες.
Σύμφωνα με τις πρότερες εκτιμήσεις πραγματοποιήθηκαν οι κάτωθι εργασίες:
- Καταγραφή και τεκμηρίωση του αντικειμένου
Συλλογή πληροφοριών όσον αφορά την ιστορία, την χρονολογία, την κατασκευή και τα χαρακτηριστικά του αντικειμένου, τις φθορές και τις προηγούμενες επεμβάσεις. Πραγματοποιήθηκε ψηφιακή φωτογράφιση, ψηφιακή σχεδιαστική αποτύπωση και χρήση ψηφιακού μικροσκοπίου για την καταγραφή των φθορών του έργου πριν οποιαδήποτε επέμβαση (Εικόνα 5).
Τέλος, πραγματοποιήθηκε δειγματοληψία από δύο σημεία του μπλε και του λευκού υφασμάτινου υποστρώματος για την ταυτοποίηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών των ινών με την χρήση Οπτικής Μικροσκοπίας (Ο.Μ) που πραγματοποιήθηκαν στα εργαστήρια του Ιονίου Πανεπιστημίου.
- Αφαίρεση σημαίας από το χάρτινο υπόστρωμα
Αφαιρέθηκε η σημαία από το χάρτινο υπόστρωμα λόγω τάσεων και μηχανικών φθορών που προκαλούνται από την επαφή των δύο διαφορετικών υλικών. Η αφαίρεση πραγματοποιήθηκε με μηχανικά μέσα και με την χρήση απιονισμένου νερού πάνω στο υφασμάτινο υπόστρωμα.
- Επιφανειακός καθαρισμός
Ο μηχανικός καθαρισμός προηγήθηκε πριν την αφαίρεση της σημαίας από το χάρτινο υπόστρωμα λόγω της χρήσης απιονισμένου νερού, και στην συνέχεια πραγματοποιήθηκε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια με την χρήση ηλεκτρικής συσκευής (museum vac) και μαλακού πινέλου και εν συνεχεία με σπόγγο από βουλκανισμένο φυσικό λάστιχο.
- Επιπεδοποίηση
Οι τσακίσεις και τα ζαρώματα της υφασμάτινης δομής επιπεδοποιήθηκαν με την χρήση ανοικτής ενεργής ύγρανσης. Χρησιμοποιήθηκαν στυπόχαρτα και γυάλινα βάρη για την επιπεδοποίηση των σημείων.
- Στερέωση – Υποστήριξη
H σημαία τοποθετήθηκε πάνω σε επενδυμένο (δύο διαφορετικής ύφανσης βαμβακερών υφάσματων) πολυκαρμπονικό πάνελ. Η επιλογή της στερέωσης αλλά και της υποστήριξης των αποδυναμωμένων τμημάτων και των ελεύθερων ινών της σημαίας πραγματοποιήθηκε με κατάλληλη βαμβακερή κλωστή και την επιλογή αντίστοιχης ραφής ανάλογα με το είδος της φθοράς.
- Έκθεση – Αποθήκευση
Το αντικείμενο προοριζόταν να εκτεθεί στο γραφείο του Διοικητού Υποβρυχίων στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας στον οποίο και φυλασσόταν πρωτύτερα. Για αυτό το λόγο κατασκευασκευάστηκε πλαίσιο – κορνίζα από Plexiglas® για την ασφαλή τοποθέτηση του, την προστασία από τις περιβαλλοντικές παραμέτρους και την διατήρηση του (Εικόνα 6).
Επίλογος
Στα πλαίσια της συντήρησης της συγκεκριμένης σημαίας από τους φοιτητές της Κατεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης του Ιονίου Πανεπιστημίου και σε συνεργασία με τον Διοικητή και τους αξιωματικούς της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού, ξεκίνησε ταυτόχρονα ένα ταξίδι στην πλούσια ιστορία των ιστορικών ελληνικών σημαιών, διερευνώντας ταυτόχρονα την εξέλιξη και τους συμβολισμούς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Μέσα από σχολαστική έρευνα και ανάλυση συγκεντρώθηκαν στοιχεία και άρχισαν να ξετυλίγονται τα νήματα της ιστορικής αφήγησης και της καλλιτεχνικής έκφρασης με σκοπό να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη σύνθεση σε σχέση με την κατανόηση της σημασίας των ελληνικών σημαιών και των χαρακτηριστικών τους.
Η ιστορική ελληνική σημαία που συντηρήθηκε και αποτελεί ιστορικό κειμήλιο του Πολεμικού Ναυτικού, βοήθησε στην αναζήτηση των ανωτέρω στοιχείων. Μέσα από την ιστορική βιβλιογραφική έρευνα, ανακαλύφθηκαν ιστορικά στοιχεία και κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Η σημαία αυτή λοιπόν, τονίζει την θέση της ελληνικής ιστορίας, μέσω μιας ευρύτερης αφήγησης και της εθνικής ταυτότητας. Θα μπορούσε να αποτελεί όχι μονάχα μία μαρτυρία από το παρελθόν αλλά και μία γέφυρα στο παρόν που συνδέει τη μεγάλη κληρονομιά της ελληνικής ιστορίας.
Φωτογραφίες αρχείου/συντηρήσεως:
Υποπλοίαρχος (Ε) ε.α Γεώργιος Μαστρογεωργίου ΠΝ
