Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς
Λίγοι πολιτισμοί έχουν οριστεί τόσο από τη θάλασσα όσο η Ελλάδα. Περιβαλλόμενος από το Αιγαίο, το Ιόνιο και τη Μεσόγειο Θάλασσα, ο ελληνικός κόσμος σφυρηλατήθηκε στο νερό. Από τις ξύλινες τριήρεις της αρχαίας Αθήνας μέχρι τα ατμοκίνητα πλοία του 19ου αιώνα, η ναυτική δύναμη ήταν κεντρικής σημασίας για την ελληνική επιβίωση, την ανεξαρτησία και την επιρροή. Η ιστορία της Ελλάδας είναι, από πολλές απόψεις, η ιστορία της θάλασσας, και πέντε μάχες ξεχωρίζουν ως καθοριστικές στη διαμόρφωση αυτής της ναυτικής κληρονομιάς.
Αλλά τι κάνει μια ναυμαχία πραγματικά αποφασιστική;
Ακόμα και οι ειδικοί της στρατηγικής, εμφανίζονται με αμφιλεγόμενες απόψεις σχετικά με το τι συνιστά αποφασιστική νίκη. Ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς (Carl von Clausewitz) παρέχει έναν λειτουργικό ορισμό, περιγράφοντας μια αποφασιστική εμπλοκή ως μια εμπλοκή που οδηγεί άμεσα στην ειρήνη. Αυτό υπονοεί μια ενέργεια που δεν έχει μόνο τακτική αλλά και στρατηγική και πολιτική σημασία.
«Ο πόλεμος δεν είναι απλώς μια πράξη πολιτικής, αλλά ένα πραγματικό πολιτικό εργαλείο, μια συνέχεια της πολιτικής συναναστροφής που διεξάγεται με άλλα μέσα»
Μια τέτοια αναμέτρηση ωθεί τον ηττημένο να αποδεχτεί τους όρους του νικητή στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, είτε επειδή δεν είναι πλέον ικανός να συνεχίσει να πολεμά, είτε επειδή πιστεύει ότι έχει ελάχιστες πιθανότητες να ανατρέψει τα δεδομένα και να κερδίσει, είτε επειδή εκτιμά ότι η νίκη θα αποδειχθεί αβάσταχτη. Μια αποφασιστική μάχη, σε αυτή την εκτεταμένη ερμηνεία, είναι ο κύριος καθοριστικός παράγοντας για την έκβαση ενός πολέμου.
Μέχρι εδώ, όλα καλά. Αλλά πόσο άμεση πρέπει να είναι μια μάχη για να κερδίσει την υψηλή θέση της αποφασιστικής; Πρέπει οι ειρηνευτικές συνομιλίες να πραγματοποιηθούν αμέσως μετά τη σύγκρουση των όπλων που τις επισπεύδει; Μπορεί να έρθει μια διευθέτηση εβδομάδες ή μήνες αργότερα, εφόσον η σχέση αιτίας/αποτελέσματος είναι σαφής; Ποιος είναι ο χρονικός ορίζοντας;
Ο μεγάλος θεωρητικός της τέχνης του πολέμου Καρλ φον Κλαούζεβιτς δεν δίνει απαντήσεις σε τέτοια θέματα. Ίσως γιατί δεν τον αφορούν. Η μάχη, νομίζω, μπορεί να είναι καθοριστική, επιτυγχάνοντας παράλληλα πιο μετριοπαθείς στόχους από το να κερδίσει κανείς έναν πόλεμο αμέσως. Για να καταλάβουμε πώς, ερμηνεύεται η λέξη κυριολεκτικά, πιστεύω ότι είναι κάτι αποφασιστικό. Δηλαδή, αποφασίζει κάτι. Κάθε ενέργεια αποφασίζει κάτι με τακτική έννοια, όσο κοινότοπη ή ασήμαντη κι αν είναι. Αν μη τι άλλο, καθορίζει ποιος κρατά το πεδίο της μάχης στο τέλος της ημέρας ή αποκαλύπτει ότι η μάχη έχει φτάσει σε αδιέξοδο. Αυτό λέει λίγα για την ευρύτερη σημασία της, αν όχι καθόλου. Οι ένοπλες συγκρούσεις μπορούν να αποφέρουν αποφασιστικά αποτελέσματα σε διαφορετικά επίπεδα πολέμου. Μια τακτική σύγκρουση θα μπορούσε να αποφασίσει την έκβαση μιας εκστρατείας ή την τύχη ενός θεάτρου μάχης χωρίς να οδηγήσει άμεσα σε ειρήνη. Σωστά;
Εν ολίγοις, φαίνεται συνετό να ορίσουμε μια αποφασιστική νίκη πιο τρισδιάστατα από ό,τι ο Κλαούζεβιτς – δηλαδή ως μια δοκιμή των όπλων που επιτρέπει σε έναν εμπόλεμο να επιτύχει κάποιον θετικό ή αρνητικό στόχο πέρα από τα απλά τακτικά αποτελέσματα. Η νίκη στον πόλεμο θα εξακολουθούσε να πληροί τις προϋποθέσεις, προφανώς, αλλά η ευρύτερη άποψη θα επέτρεπε στους ιστορικούς να χαρακτηρίσουν μια μάχη όπως στη Σαλαμίνα ως αποφασιστική.
Μιλώντας για πυγμαχία στον αλμυρό αγωγό, ιδού άλλη μια πτυχή σε αυτή τη συζήτηση. Ο Κλαούζεβιτς δεν λέει σχεδόν τίποτα για τις θαλάσσιες συγκρούσεις. Το νερό σπάνια υπάρχει στα γραπτά του.
Ο ιστορικός Σερ Τζούλιαν Κορμπέ (Julian Corbett), ίσως ο καλύτερος στον χώρο της θεωρίας της θαλάσσιας ισχύος, αμφιβάλλει αν ο ναυτικός πόλεμος είναι ποτέ αποφασιστικός από μόνος του, εκτός ίσως από τη σταδιακή εξάντληση του αντιπάλου. Οι θαλάσσιοι αποκλεισμοί, ωστόσο, συντρίβουν όχι μόνο τον εχθρό αλλά και τους συμμάχους σας και τους δικούς σας επιχειρηματίες που βασίζονται στο θαλάσσιο εμπόριο. Επιβάλλουν κόστος σε όλους. Νομίζω ότι η μάχη μπορεί να είναι καθοριστική, επιτυγχάνοντας παράλληλα πιο μετριοπαθείς στόχους από την άμεση νίκη σε έναν πόλεμο. Για να καταλάβουμε πώς, ερμηνεύεται η λέξη κυριολεκτικά: κάτι αποφασιστικό αποφασίζει κάτι. Μια τακτική σύγκρουση θα μπορούσε να αποφασίσει την έκβαση μιας εκστρατείας ή την τύχη ενός θεάτρου μάχης χωρίς να τερματίσει τον πόλεμο.
«Κάτι μπορεί να είναι καθοριστικό για μια εκστρατεία, ακόμα κι αν δεν είναι για έναν πόλεμο»
Όπως ο Κλαούζεβιτς, έτσι και ο Κορμπέ φαίνονται σκεπτικοί σχετικά με την αποφασιστικότητα οποιασδήποτε μεμονωμένης εμπλοκής. Σίγουρα, ένα κυρίαρχο ναυτικό κράτος μπορεί και πρέπει να καταστήσει τη θάλασσα εμπόδιο σε εισβολές και άλλες άμεσες επιθέσεις στην πατρίδα του. Στο βάθος, όμως, η θαλάσσια στρατηγική είναι η τέχνη του καθορισμού των σχέσεων μεταξύ στρατού και ναυτικού σε ένα σχέδιο πολέμου. Πρόκειται τελικά για τη διαμόρφωση των υποθέσεων στην ξηρά, η οποία, άλλωστε, είναι ο τόπος όπου ζουν οι άνθρωποι. Αλλά πώς κατατάσσετε μια καθαρά ναυτική εμπλοκή στην θάλασσα σε σχέση με μια επιχείρηση στρατού/ναυτικού που εκτυλίσσεται διακλαδικά μεταξύ ξηράς και θάλασσας;
Δύσκολη ερώτηση. Υπάρχουν, λοιπόν, πολλά προς σκέψη στο φαινομενικά απλό ερώτημα: τι είναι αποφασιστικό; Για να κατατάξουμε τις ναυμαχίες σε λίστα σπουδαιότητας, πρέπει να ορίσουμε μια σειρά προτεραιότητας μεταξύ των βαθμών αποφασιστικότητας. Η τόλμη, η τακτική τέχνη ή η τεχνολογία δεν συγκαταλέγονται στα κριτήρια. Ούτε τα μονόπλευρα τακτικά αποτελέσματα είναι αρκετά για να ανυψώσουν μια σύγκρουση στο ανώτερο επίπεδο.
Στην κορυφή της λίστας βρίσκονται οι ναυτικές επιχειρήσεις που έκριναν τις τύχες πολιτισμών, αυτοκρατοριών ή μεγάλων εθνών. Αυτή είναι η αποφασιστικότητα πρώτης τάξεως. Τέτοιες συγκρούσεις ξεχωρίζουν. Έπειτα έρχονται οι εμπλοκές που ανέτρεψαν την ορμή σε μια σύγκρουση κοσμοϊστορικής σημασίας. Έθεσαν σε κίνηση το τελικό στάδιο, ακόμη και αν μεσολάβησε μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ της μάχης και της ειρηνευτικής συμφωνίας που συνέβαλε στην έναρξη. Άμεσες δεν σημαίνει απαραίτητα γρήγορες. Και αν οι μάχες που πληρούν ένα από αυτά τα πρότυπα δεν εξαντλούν το πεδίο, τελευταίες έρχονται οι δοκιμές των όπλων που καθόρισαν το αποτέλεσμα σε ένα συγκεκριμένο θέατρο πολέμου, βοηθώντας να προετοιμαστεί το σκηνικό για μια τελική νικηφόρα ειρήνη.
Έχοντας αυτό κατά νου, ας εξερευνήσουμε πέντε κρίσιμες ναυμαχίες που καθόρισαν την ελληνική ισχύ στη θάλασσα:
Σαλαμίνα (480 π.Χ.): Η γέννηση της ναυτικής υπεροχής
Οι σπόροι της ελληνικής ναυτικής ισχύος φυτεύτηκαν στο χωνευτήρι της υπαρξιακής απειλής. Όταν ο Ξέρξης της Περσίας εισέβαλε στην Ελλάδα με μια κολοσσιαία δύναμη, δεν ήταν μόνο η ωμή βία που διατήρησε τις νεοσύστατες πόλεις-κράτη – ήταν η στρατηγική, η πονηριά και η θάλασσα.
Σε συνδυασμό με τη ναυμαχία του Αρτεμισίου και τη μάχη στις Θερμοπύλες, η Ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν μέρος μιας κοινής εκστρατείας που θα θαύμαζε ο Σερ Τζούλιαν Κορμπέ. Ο Θεμιστοκλής, ο ιδρυτής του αθηναϊκού ναυτικού, ηγήθηκε ενός μικρού συμμαχικού στόλου εναντίον της περσικής αρμάδας του βασιλιά Ξέρξη. Το Αρτεμίσιο εμπόδισε τις περσικές ναυτικές δυνάμεις να συνδεθούν με την κολοσσιαία ορδή που είχε διασχίσει τον Ελλήσποντο και διέσχιζε την Ελλάδα με απώτερο στόχο την κατάκτηση της Ευρώπης. Ο στόλος του Θεμιστοκλή στη συνέχεια αποσύρθηκε στα ανοικτά της Σαλαμίνας για να υπερασπιστεί τον αθηναϊκό πληθυσμό, ο οποίος είχε εγκαταλείψει την πόλη του στους Πέρσες. Η πανουργία και οι έξυπνες τακτικές επέτρεψαν στους συμμάχους να ξεπεράσουν την περσική υπεροχή εκμεταλλευόμενοι τα στενά.
«Αν πολεμήσουμε στην ανοιχτή θάλασσα, θα χαθούμε. Η σωτηρία μας βρίσκεται στη μάχη σε στενά νερά» Θεμιστοκλής, παρατίθεται από τον Ηρόδοτο
Αν δεν υπήρχε η σπαρτιατική και αθηναϊκή τόλμη, τόσο στη θάλασσα όσο και στην ακτή, ο Ξέρξης μπορεί να είχε καταπνίξει τον δυτικό πολιτισμό στα σπάργανα. Περισσότερο από μια απλή τακτική νίκη, η Σαλαμίνα διασφάλισε την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού και των δημοκρατικών ιδανικών. Σηματοδότησε τη στιγμή που η θάλασσα έγινε όχι απλώς ένα αμυντικό φράγμα, αλλά ένα στρατηγικό όργανο ελευθερίας και ταυτότητας. Λίγες μάχες στην ιστορία άλλαξαν τόσο αποφασιστικά τον κόσμο. Η απόκρουση της επίθεσης του Μεγάλου Βασιλιά δίνει στη Σαλαμίνα το δικαίωμα σε διαρκή φήμη. Ήταν η πιο αποφασιστική ναυμαχία στην ιστορία
Ναβαρίνο (1827): Η θάλασσα απελευθερώνει ένα έθνος
Πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, οι Έλληνες αγωνίζονταν για άλλη μια φορά για την επιβίωση. Αυτή τη φορά, όχι ενάντια σε ξένες κατακτήσεις, αλλά σε αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας. Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, που δόθηκε κατά τη διάρκεια του Ελληνικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, άλλαξε την πορεία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Οι σύμμαχες ευρωπαϊκές δυνάμεις -η Βρετανία, η Γαλλία και η Ρωσία- παρενέβησαν για να σταματήσουν τις οθωμανικές προσπάθειες να συντρίψουν την ελληνική επανάσταση. Σε μια εκπληκτική επίδειξη ισχύος πυρός, ο οθωμανο-αιγυπτιακός στόλος εξοντώθηκε στον κόλπο του Ναβαρίνου. Αν και οι Ελληνικές δυνάμεις δεν κέρδισαν οι ίδιες τη μάχη, οι συνέπειές της ήταν μνημειώδεις: καθάρισε τις θάλασσες από τον εχθρικό έλεγχο και έθεσε το σκηνικό για την ίδρυση ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830.
Η ναυτική νίκη εδώ δεν ήταν μόνο στρατιωτική -ήταν πολιτική, πολιτιστική και θεμελιώδης. Η αναγέννηση της Ελλάδας ήρθε πάνω στα κύματα.
«To Ναβαρίνο εξασφάλισε τον πολιτικό χώρο στον οποίο θα γεννιόταν το ελληνικό κράτος. Ήταν το σημείο χωρίς επιστροφή».Clogg, Richard. Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας. Cambridge University Press, 1992
Έλλη (1912): Διοίκηση του Αιγαίου
Καθώς άρχιζε ο 20ός αιώνας, η Ελλάδα αντιμετώπιζε ένα νέο κεφάλαιο: την περιφερειακή αντιπαλότητα στα Βαλκάνια. Η Ναυμαχία της Έλλης, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου, ήταν η πρώτη μεγάλη ναυτική μάχη που έδωσε το σύγχρονο ελληνικό ναυτικό και σημείωσε μεγάλη επιτυχία.
«Χωρίς τον έλεγχο της θάλασσας, η ελληνική υπόθεση θα είχε περιοριστεί στην Πελοπόννησο» Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, σε ομιλία του κατά τη διάρκεια του πολέμου, παρατίθεται στα Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού, Ναυτικό Μουσείο Αθηνών.
Νικώντας τον οθωμανικό στόλο κοντά στα Δαρδανέλια, η Ελλάδα εδραίωσε ναυτική υπεροχή στο βόρειο Αιγαίο. Το αποτέλεσμα της μάχης επέτρεψε στην Ελλάδα να καταλάβει τον έλεγχο αρκετών βασικών νησιών και να εξασφαλίσει ζωτικές θαλάσσιες οδούς. Ήταν μια δήλωση ότι το σύγχρονο ελληνικό κράτος είχε κληρονομήσει όχι μόνο ένα περήφανο παρελθόν, αλλά και έναν αποτελεσματικό και σύγχρονο στόλο.
Η Έλλη υπενθύμισε στον κόσμο ότι η ναυτική ισχύς παρέμενε ζωτικής σημασίας για την ελληνική ασφάλεια και επιρροή στη νοτιοανατολική Ευρώπη.
Λήμνος (1913): Εξασφάλιση της κυριαρχίας
Μόλις ένα μήνα μετά την Έλλη, το Πολεμικό Ναυτικό αντιμετώπισε μια δεύτερη πρόκληση: μια οθωμανική αντεπίθεση. Η Μάχη της Λήμνου αποδείχθηκε αποφασιστική. Για άλλη μια φορά, οι ελληνικές δυνάμεις θριάμβευσαν, αναγκάζοντας το οθωμανικό ναυτικό να υποχωρήσει στα Δαρδανέλια, όπου θα παρέμενε εγκλωβισμένο για το υπόλοιπο του πολέμου.
Οι επιπτώσεις ήταν στρατηγικές και συμβολικές. Με εξασφαλισμένη τη ναυτική κυριαρχία, η Ελλάδα όχι μόνο απελευθέρωσε τα εδάφη της, αλλά απέδειξε επίσης ότι μπορούσε να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της έναντι του ιστορικού της αντιπάλου. Το Αιγαίο ήταν πλέον, αναμφισβήτητα, μια ελληνική θάλασσα.
«Όσον αφορά τον επιχειρησιακό αντίκτυπο, η Λήμνος σφράγισε την τύχη του οθωμανικού στόλου. Καμία σοβαρή απειλή δεν θα εμφανιζόταν ξανά για μια γενιά» Σφραντζής Γεώργιος Ναυτικός Πόλεμος στα Βαλκάνια. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1983.
Αυτές οι δύο βαλκανικές μάχες ήταν κάτι περισσότερο από στρατιωτικές συγκρούσεις, ήταν δηλώσεις γεωπολιτικής παρουσίας και ωριμότητας.
Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571): Υπεράσπιση της Δύσης
Αν και δεν ήταν μια μάχη υπό ελληνική ηγεσία, η ναυμαχία της Ναυπάκτου κατέχει σημαντική θέση στην ελληνική ναυτική ιστορία. Αυτή η σύγκρουση, που διεξήχθη στα ανοικτά των ακτών της δυτικής Ελλάδας, μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ιερής Συμμαχίας (ενός συνασπισμού καθολικών ναυτικών δυνάμεων), σταμάτησε την οθωμανική επέκταση στη δυτική Μεσόγειο.
Για τον ελληνικό κόσμο, που εκείνη την εποχή κυριαρχούνταν από την οθωμανική εξουσία, η ναυμαχία της Ναυπάκτου αντιπροσώπευε τα όρια της αυτοκρατορικής εμβέλειας. Αν και δεν απελευθέρωσε άμεσα την Ελλάδα, η μάχη κράτησε υπό έλεγχο τις οθωμανικές φιλοδοξίες και διατήρησε μια γεωπολιτική ισορροπία που αργότερα θα επέτρεπε την ελληνική ανάκαμψη.
«Ήταν η τελευταία μεγάλη σύγκρουση στόλων με κουπιά -επικής κλίμακας, ηθικής σημασίας» John Julius Norwich, Mediterranean: A History, Vintage Books, 2006.
Στη Ναύπακτο ήταν η τελευταία μεγάλη μάχη του πολέμου με γαλέρες, αλλά η κληρονομιά της παρέμεινε ζωντανή, δείχνοντας για άλλη μια φορά πώς ο έλεγχος των θαλασσών θα μπορούσε να μεταβάλει την ισορροπία των πολιτισμών.
Συμπέρασμα: Ένας πολιτισμός χτισμένος πάνω στο νερό
Από τις αρχαίες τριήρεις μέχρι τα σύγχρονα πλοία, η σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα ήταν μια σχέση επιβίωσης, καινοτομίας και μετασχηματισμού. Αυτές οι πέντε ναυμαχίες αντικατοπτρίζουν η καθεμία, μια διαφορετική φάση στην εξέλιξη της ελληνικής ναυτικής δύναμης – αμυντική, επαναστατική, επεκτατική και στρατηγική.
Αυτό που τους ενώνει είναι η συνέπειά τους. Σε κάθε περίπτωση, ο έλεγχος των θαλασσών σήμαινε έλεγχο του μέλλοντος.
«Ένας λαός που κυβερνά τη θάλασσα κρατάει τα κλειδιά για το πεπρωμένο του» Περικλής, παραφρασμένο από τον Θουκυδίδη.
Η ναυτική ισχύς δεν ήταν απλώς ένα εργαλείο πολέμου για τους Έλληνες – ήταν ένα όχημα ταυτότητας, αυτονομίας και πεπρωμένου. Στον αιώνιο ανταγωνισμό μεταξύ στεριάς και θάλασσας, οι Έλληνες ήταν και παραμένουν ένας ναυτικός λαός.
