Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί προδημοσίευση από το υπό έκδοση βιβλίο με τίτλο "Ο Άγνωστος Πατραϊκός". Πρόκειται για ένα έργο του καταξιωμένου ιστορικού ερευνητή Γιώργου Καρέλα, που μέσα από το πλούσιο κειμενογραφικό, αρχειακό και φωτογραφικό περιεχόμενό του αναδεικνύει την πλούσια Ναυτική Ιστορία της θαλάσσιας περιοχής του Πατραϊκού κόλπου αλλά και του ευρύτερου γεωγραφικού χώρου. Είναι η 5η έκδοση του Ελληνικού Ινστιτούτου Ναυτικής Ιστορίας στα 7 χρόνια λειτουργίας του.
Αν και οι Γερμανοί έφτασαν πρώτοι και κατέλαβαν την Πάτρα εγκαθιστώντας φρουρά και αντιαεροπορικές συστοιχίες, τελικά η Πάτρα αποφασίστηκε να παραδοθεί στις Ιταλικές κατοχικές δυνάμεις. Ο λαός της Πελοποννήσου υπέφερε από τους κατακτητές (αρχικά Ιταλούς και από τον Σεπτέμβριο του 1943 Γερμανούς) για τριάμισι περίπου χρόνια. Το λιμάνι της Πάτρας χρησιμοποιήθηκε ως πύλη εισόδου – εξόδου στην Ελλάδα αλλά και ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις των Ιταλών και των Γερμανών στο Ιόνιο και για αυτόν και μόνο τον λόγο, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι σχεδόν όλη η δράση την περίοδο της κατοχής είναι συνδεδεμένη κυρίως με το λιμάνι της Πάτρας. Οι Ιταλοί αποβιβάστηκαν στην Πάτρα με άνδρες και οχήματα της Μεραρχίας San Marco στις αρχές Μαΐου του 1941.
Αρχές Ιουνίου του 1941 τη διοίκηση στην περιοχή ανέλαβε η Ιταλική μεραρχία «Πιεμόντε» «Piemonte» με διοικητή τον στρατηγό Adolfo Naldi. Οι Ιταλοί οργάνωσαν την άμυνα του λιμανιού της πόλης τοποθετώντας συστοιχίες αντιαεροπορικών πυροβόλων στο λιμάνι και σε κοντινά κτίρια.
Στη συνέχεια οι Ιταλοί ανέλαβαν ολοκληρωτικά τον έλεγχο της περιοχής και οργάνωσαν την άμυνα του λιμανιού και της πόλης γενικότερα. Επίσης τοποθετήθηκε ανθυποβρυχιακό δίχτυ στις εισόδους του λιμανιού αν και δεν είναι γνωστή η ακριβής περίοδος που έγινε αυτό.
Στο ναυτικό οχυρό του Αράξου οι Ιταλοί εγκατέστησαν φρουρά και έφτιαξαν πυροβολείο στο λόφο, στην άκρη του ακρωτηρίου, τοποθετώντας τα δίδυμα πυροβόλα του Θωρηκτού Λήμνος που είχε ημιβυθιστεί από την Luftwaffe κατά την Γερμανική εισβολή του Απριλίου του 1941 στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας.
Ένα αξιοπερίεργο γεγονός όπως έχει καταγραφεί 1Το περιστατικό αναφέρεται στο βιβλίο «Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι Πολεμιστές του Ναυτικού θυμούνται» του Αναστάσιου Δημητρακόπουλου, Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α., συνέβη στο λιμάνι της πόλης λίγες μέρες μετά την εγκατάσταση των δυνάμεων του Άξονα. Στο λιμάνι, στον κεντρικό προβλήτα βρισκόταν εγκαταλελειμμένη η τορπιλάκατος Τ2 του Πολεμικού μας Ναυτικού την οποία δεν την είχε εγκαταλείψει όλο το πλήρωμα. Είχε παραμείνει ο Σημαιοφόρος πυροβολητής Αθανάσιος Σιαφάκας, ο οποίος διέμενε εκεί ακόμα και τις πρώτες μέρες της κατοχής της πόλης χωρίς να τον ενοχλήσει κανένας. Αφού δεν υπήρχαν καύσιμα για να διαφύγει μαζί με ένα Ανθυποπλοίαρχο που του είχε προτείνει μια παράτολμη απόδραση στην Κρήτη, σκέφτηκε να αυτοβυθίσει την τορπιλάκατο στο λιμάνι.
Πριν το ξημέρωμα (αναφέρει την 18η Απριλίου αλλά αυτό είναι λάθος μιας και οι Γερμανοί μπήκαν πρώτοι στην Πάτρα στις 26 του μήνα, ίσως εννοούσε την 28η), πέταξε στη θάλασσα τα δύο πυροβόλα Hotchkiss και τις δυο βόμβες βυθού που διέθετε η τορπιλάκατος και άνοιξε την βαλβίδα καταποντισμού. Στη συνέχεια πήγε… χαλαρά στην πλατεία για καφέ και εκεί εξήγησε στον καφετζή τι είχε κάνει. Εκείνος αμέσως τον συμβούλεψε να πάει να σταματήσει την αυτοβύθιση της τορπιλακάτου γιατί οι δυνάμεις Κατοχής θα τον εντόπιζαν και θα τον εκτελούσαν. Τελικά ο Σιαφάκας επέστρεψε στο σκάφος του όπου απάντλησε τα νερά που είχαν εισρεύσει και απέτρεψε τη βύθιση. Το αναμφισβήτητο γεγονός πάντως είναι ότι η τορπιλάκατος Τ2 έπεσε στα χέρια του εχθρού στην Πάτρα.
Πολύ σύντομα, με την έναρξη της περιόδου Κατοχής στην Πάτρα συνέβη το πρώτο γεγονός που είχε σχέση με την δράση των αντιστασιακών συνδέσμων των συμμάχων στην Πάτρα, που παρακολουθούσαν την κίνηση των πλοίων στο λιμάνι της. Μία από τις πρώτες πληροφορίες που έστειλαν στο Κάϊρο ήταν τόσο σημαντική, που κάποιοι ιστορικοί τόλμησαν να αναφέρουν ότι θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι επηρέασε σε μικρό βαθμό την εξέλιξη του Β’ Π.Π.
Στις 21.5.1941 ένα μεγάλο μέρος του 2ου συντάγματος τεθωρακισμένων Panzer φορτώθηκαν στο λιμάνι της Πάτρας στα τεράστια μεταγωγικά πλοία «Marburg», (ναυάγιο που ερευνήθηκε με υποβρύχιο τηλεκατευθυνόμενο όχημα -ROV- με κάμερα στα 320 μέτρα βάθος ), και «Kybfels» με προορισμό το λιμάνι του Τάραντα στην Ιταλία. To «Kybfels» ήταν ένα φορτηγό πλοίο 155 μέτρων και 7.764 τόνων και ανήκε στην εταιρεία Hansa της Βρέμης. Το «Marburg», ελάχιστα μικρότερο 153 μέτρων και 7.564 τόνων, είχε ναυπηγηθεί το 1928 με το όνομα «Saale» για λογαριασμό της εταιρείας North German Lloyd.
Είχε προηγηθεί στις 18 Μαΐου 1941, η μεταφορά από Πάτρα για Τάραντα των πιο βαρέων όπλων και τανκς της μεραρχίας, με νηοπομπή που αποτελούσαν εκτός από τα δυο γερμανικά μεταγωγικά και το ιταλικό «Laura C», τα οποία επέστρεψαν στην Πάτρα για να φορτώσουν τα υπόλοιπα οχήματα της μεραρχίας που ουσιαστικά κατέλαβε την Ελλάδα.
Με το φόβο μιας πιθανής επίθεσης στα πλοία και μετά την αναφορά ότι συμμαχικό υποβρύχιο είχε θεαθεί στην περιοχή, η Regia Marina έστειλε για αναγνώριση το υποβρύχιο Menotti με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Ugo Gelli να περιπολεί νότια της Zακύνθου. Το υποβρύχιο απέπλευσε από τον Τάραντα στις 18 Μαΐου και το βράδυ της 20ης διέκρινε μια σιλουέτα αγνώστου πλοίου στην περιοχή. Ήταν μάλλον το ναρκοθετικό HMS Abdiel που κατευθυνόταν στην περιοχή του ακρωτηρίου Δουκάτο στην Λευκάδα για να ποντίσει το ναρκοπέδιο που θα έκανε πολύ μεγάλη ζημιά στις δυνάμεις του Άξονα. Στις 21.05.41 και ώρα 9.00 το πρωί, φορτώθηκαν στα «Kybfels» και «Marburg», στο λιμάνι της Πάτρας, οχήματα και πυροβόλα της μεραρχίας με προορισμό το λιμάνι του Taranto. Από εκεί θα προωθούνταν με τραίνο στο μέτωπο της Ανατολής, όπου η Γερμανία διεξήγαγε επίθεση εναντίον της Ρωσίας.
Αυτή τη φορά αποπλέουν τα δυο πλοία, χωρίς συνοδεία, για τον Τάραντα.
Στις 14.00 μ.μ. και ενώ τα δύο πλοία βρισκόταν μεταξύ Κεφαλονιάς και Λευκάδας ακούστηκε μια τρομερή έκρηξη. Το «Kybfels» είχε πέσει σε νάρκη. Λίγο αργότερα χτύπησε και το «Marburg» σε γειτονική νάρκη και άρχισε και αυτό να βυθίζεται. Τα πλοία έπεσαν σε νάρκες από το ναρκοπέδιο που δημιούργησε μόλις την προηγούμενη μέρα το Βρετανικό ναρκοθετικό ΗΜS Abdiel και βυθίστηκαν ανοιχτά του Κάβο Δουκάτο, μεταξύ Κεφαλονιάς και Ιθάκης. Το γεγονός δεν φαίνεται να ήταν τυχαίο, καθώς μάλλον οι Βρετανοί αξιοποίησαν πληροφορίες της πολύ καλά οργανωμένης υπηρεσίας αντικατασκοπίας που διέθεταν στην Πάτρα. Με την Βρετανική αντικατασκοπία συνεργάζονταν αρκετοί γνωστοί Πατρινοί. Η κυριότερη πηγή πληροφόρησης για τους συμμάχους αποδείχθηκε ότι ήταν η «Διασυμμαχική» οργάνωση που είχε και εγκατεστημένο ασύρματο στην οδό Ζαΐμη.
Στο βιβλίο του Κώστα Τριανταφύλλου «Ιστορικό λεξικό των Πατρών» ο συγγραφέας αναφέρει ότι συνελήφθησαν οι Πατρινοί Βουρλούμης, Μαρτάκος και Σκαμνάκης ως ύποπτοι ότι μετέδωσαν τις κινήσεις των πλοίων «Marburg» και «Kybfels» στον εχθρό. Πιο πιθανό είναι την πληροφορία να έδωσαν οι Πατρινοί πράκτορες της «Διασυμμαχικής».
Συνολικά 226 Γερμανοί έχασαν τη ζωή τους με τη βύθιση των δύο μεταγωγικών. Οι επιζώντες κατάφεραν να βγουν στις ακτές της Λευκάδας και της Κεφαλλονιάς με τις σωσίβιες λέμβους των πλοίων αλλά και με τη βοήθεια ντόπιων αλιέων.
Oι σημαντικές απώλειες για τους Γερμανούς όμως (εξαιρετικά καθοριστικές τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή του πολέμου), ήταν τα οχήματα της 2ης μεραρχίας Panzer που μεταφέρονταν με τα δύο μεταγωγικά προοριζόμενα για το Ανατολικό μέτωπο. Αποτελούσαν ένα αξιοσημείωτο ποσοστό, περίπου το 25-35% των οχημάτων που χρησιμοποιήθηκαν από τις Γερμανικές δυνάμεις για την κατάληψη της Ελλάδας.
Η επιχείρηση ναρκοθέτησης των Βρετανών από το HMS Abdiel έμεινε στην ιστορία ως η πρώτη ναρκοθέτηση σε πολύ βαθιά νερά, γεγονός που προκάλεσε και τον αιφνιδιασμό των κυβερνώντων των πλοίων που βυθίστηκαν.
Βομβαρδισμοί του λιμανιού της Πάτρας την περίοδο της κατοχής
H μέχρι τώρα έρευνα για τους βομβαρδισμούς της RAF στην Πάτρα την περίοδο της Κατοχής έχει δείξει ότι αυτοί υπήρξαν ελάχιστοι, η πρόοδος όμως της έρευνας δείχνει ότι επρόκειτο πάντως για στοχευμένες άμεσες ενέργειες κατά στόχων που είχαν εντοπιστεί στο λιμάνι και είχε δοθεί πληροφόρηση μέσω ασυρμάτου στις Συμμαχικές δυνάμεις στην Αλεξάνδρεια.
Το βράδυ της 12ης Δεκεμβρίου 1941 μια πολύ μεγάλη επιδρομή από Αγγλικά βομβαρδιστικά έγινε με στόχο το λιμάνι της Πάτρας. Συγκεκριμένα από 13 Wellington της 40ης μοίρας της RAF και 6 της 104Sqn (και οι δύο μοίρες αποτελούσαν αποσπασμένα τμήματα, που από τις 17 Οκτωβρίου 1941 επιχειρούσαν από την Luqa της Μάλτας). Αναφέρεται ότι έριξαν στο λιμάνι της πόλης 17.5 τόνους βόμβες και πολλά κτίρια και εγκαταστάσεις του λιμανιού επλήγησαν. Ακόμα χτυπήθηκε στην πρύμνη και ένα μεγάλο μεταγωγικό πλοίο. Από την επίθεση έχασαν τη ζωή τους και αρκετοί Ιταλοί.
Δημοσίευμα του τύπου της Πάτρας («Νεολόγος» 14.12.1941) που φυσικά ελεγχόταν από τις κατοχικές δυνάμεις κάνει αναφορά στην ταφή των θυμάτων της «βαρβάρου» αεροπορικής επιθέσεως». Η έρευνα έδειξε ακόμα κάτι πολύ σημαντικό. Την επόμενη αναχώρησε μεγάλο κομβόι από την Πάτρα που αποτελούνταν από τα πολύ μεγάλα μεταγωγικά πλοία «Viminale», «Piemonte» και «Galilea» μεταφέροντας 4000 Ιταλούς. Κατά της νηοπομπής αυτής προφανώς έγινε επίθεση από τους καλά πληροφορημένους συμμάχους.
Το 1942 στην κατεχόμενη Ελλάδα οι επιδρομές συμμαχικών αεροσκαφών ήταν σπάνιες καθώς στον αέρα κυριαρχούσε η Luftwaffe. Γίνονταν όμως σποραδικά επιδρομές από τη RAF.
Το Μάρτιο του 1942, στην 38η μοίρα της RAF που έδρευε στη Shallufa της Αιγύπτου πραγματοποιήθηκαν μετατροπές σε πέντε αεροσκάφη Wellington και τοποθετήθηκαν τορπίλες και επιπλέον δεξαμενές καυσίμων, με σκοπό να αρχίσουν να πραγματοποιούν επιθέσεις σε μακρινά λιμάνια.
Τα αργοκίνητα Wellington θα απογειώνονταν αργά το απόγευμα και θα επιτίθονταν τη νύχτα για να μπορούν να αποφεύγουν τα εχθρικά καταδιωκτικά και τα αντιαεροπορικά πυρά. Το σούρουπο της 27ης Μαρτίου 1942 τα πέντε Wellington απογειώθηκαν με στόχο το λιμάνι της Πάτρας.
Τα αεροπλάνα έφτασαν στην Πάτρα όπου εντόπισαν ένα μεγάλο πλοίο έξω από το λιμάνι περίπου 8.000 τόνων και άλλα δύο μέσα στο λιμάνι. Πραγματοποίησαν την επίθεση στο πλοίο που ήταν αγκυροβολημένο αρόδο έξω από τον κυματοθραύστη και προς τα δυτικά.2Το πλοίο που δέχθηκε την επίθεση το βράδυ της 27ης Μαρτίου 1942 ενδέχεται να ήταν το Ιταλικό ατμόπλοιο «Polcevera» μετέπειτα «Palma» ή το Ιταλικό τάνκερ «Celeno» που βρίσκονταν στο λιμάνι της Πάτρας εκείνη την ημέρα.
Δύο από τα αεροπλάνα κατάφεραν να εξαπολύσουν τις τορπίλες τους πριν το αντιαεροπορικό πυρ γίνει έντονο. Κάποια από τα αεροπλάνα δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν το πλοίο μιας και η επίθεση έγινε μετά τις 12 το βράδυ και επέστρεψαν στη βάση τους χωρίς να εκτοξεύσουν τις τορπίλες τους. Προβολείς και αντιαεροπορικά πυρά έβαλαν από τον κυματοθραύστη αλλά φαίνεται πως πιο εύστοχο πυρ έδιναν 2-3 αντιαεροπορικά που είχαν τοποθετηθεί στα μπροστινά κτίρια του λιμανιού, απέναντι από τoν προβλήτα. Τα αεροπλάνα διέκριναν μια λάμψη που σήμαινε ότι κάποια τορπίλη βρήκε στόχο αλλά απ’ ότι αποδείχθηκε αυτός δεν ήταν πλοίο. Όμως ένα Wellington με στοιχεία AD596, με κυβερνήτη τον H. Buckingham, πλοηγό τον Sgt. J. Offen και 3 ακόμα άτομα πλήρωμα χτυπήθηκε από τα αντιαεροπορικά και έπεσε στη θάλασσα. Σώθηκαν τα 4 από τα 5 μέλη του πληρώματος αλλά συνελήφθησαν από τους Ιταλούς.
Η ιστορία όμως δε σταματάει εδώ καθώς μια ομάδα Ιταλών επιστημόνων ανέσυρε από το ναυάγιο τα ηλεκτρικά μέρη του αεροπλάνου και τα απέστειλε στην πόλη Guidonia. Το αεροσκάφος διέθετε ASV (airborne surface vessel) radar το οποίο αν και σε κακή κατάσταση οι Ιταλοί κατάφεραν να επισκευάσουν. Ιταλοί τεχνικοί μετά από περίπου ένα χρόνο πέτυχαν να κάνουν τις πρώτες δοκιμές του ASV σε ένα Cant in 1018 και κατόπιν σε ένα μετασκευασμένο κατάλληλα για αυτό τον σκοπό Savoia Marchetti 79. Στη συνέχεια ήρθε η ώρα που το Ιταλικό radar, αντιγραφή του ASV του Wellington της Πάτρας βγήκε σε βιομηχανική παραγωγή.
Ένα πολύ σημαντικό γεγονός που πρέπει να αναφερθεί είναι η βύθιση του “Galilea”. Την επομένη της επίθεσης των Wellington και συγκεκριμένα το απόγευμα της 28/3, αναχωρεί από την Πάτρα ένα πολύ μεγάλο κομβόι μεταγωγικών πλοίων με κατεύθυνση το Bari. Και πάλι οι σύμμαχοι είχαν την πληροφορία για τη μεγάλη μετακίνηση πλοίων του Άξονα. Το κομβόι αποτελούσαν τα μεταγωγικά «Vimenale», «Galilea», «Crispi», «Italia» και «Piemonte». Τα συνόδευαν μερικά τορπιλοβόλα ενώ στο ύψος της Ιθάκης περίμενε για συνοδεία ένα αντιτορπιλικό και ένα τορπιλοβόλο.
Περίπου στις 10 το βράδυ στο ύψος των Αντίπαξων το Βρετανικό υποβρύχιο HMS Proteus τορπίλισε το «Galilea» και το βύθισε, με αποτέλεσμα την απώλεια περίπου 1000 ανθρώπων, οι περισσότεροι αλπινιστές της γνωστής Μεραρχίας Julia. Στο ναυάγιο αυτό χάθηκαν και ένας ανεξακρίβωτος αριθμός Ελλήνων ομήρων (σύμφωνα με αρχεία και αναφορές των Ιταλών ήταν από 28 έως 70 άτομα, μεταξύ αυτών και δύο έως έξι γυναίκες) τους οποίους ξέχασε η ιστορία. Η έρευνα που έκανα έχει αποκαλύψει έως τώρα μόνο τρία ονόματα, δύο διασωθέντων και ενός απολεσθέντος.
Καθίσταται παραπάνω από προφανές ότι όλες οι παραπάνω επιθέσεις βασίστηκαν σε αναφορές των Πατρινών συνεργατών των συμμάχων και έγιναν στοχευμένα, όταν παρατηρούνταν συγκέντρωση μεταγωγικών πλοίων που μετέφεραν στρατεύματα υλικό και πολεμοφόδια των δυνάμεων του Άξονα.
Θα περνούσε όμως περίπου ενάμιση χρόνος μέχρι οι σύμμαχοι αρχίσουν να κάνουν πραγματικά αισθητή την παρουσία τους στους ουρανούς της περιοχής…
Στις 16 Αυγούστου 1943 το Ιταλικό φορτηγό Capo Pino, ελλιμενισμένο στο λιμάνι του Μεσολογγίου, δέχθηκε επίθεση από 4 βομβαρδιστικά Beaufighters της 603ης μοίρας της RAF με έδρα την Berka στη Λιβύη. Στο πλοίο προκλήθηκαν ζημιές. Στο βιβλίο του Chris Goss, Combat over Mediterannean υπάρχουν αποκαλυπτικές φωτογραφίες της επίθεσης από το αρχείο της μοίρας που τραβήχτηκαν από τα Βρετανικά αεροπλάνα που είχαν φωτογραφικές μηχανές στο ρύγχος τους. Κάποιες από τις εκπληκτικές φωτογραφίες δράσης έχουν δημοσιευτεί και στο βιβλίο “The greatest squadron of them all of 603”. Volume II 1941 to date των David Ross, Bruce Blanche και William Simpson που αναφέρεται στην 603 μοίρα της RAF.
Το Capo Pino, το οποίο αναφέρεται και στη συνέχεια, έπεσε στα χέρια των Γερμανών στο λιμάνι της Πάτρας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943 με τη συνθηκολόγηση των Ιταλών και μετονομάστηκε σε «Petrella» Αργότερα στις 8 Φεβρουαρίου του 1944 βυθίστηκε από το Βρετανικό υποβρύχιο HMS Sportsman κοντά στις ακτές της Κρήτης. Με τη βύθιση του πλοίου 2.646 Ιταλοί αιχμάλωτοι που επέβαιναν σε αυτό απωλέσθησαν.
Ήδη από τις αρχές του καλοκαιριού του 1943 οι κατακτητές άρχισαν να εξετάζουν πιο σοβαρά την άμυνά τους στην περιοχή από πιθανή επίθεση-απόβαση των συμμάχων…
Οι Ιταλοί ενίσχυσαν τα οχυρωματικά τους έργα, οργάνωσαν καλύτερα τις αντιαεροπορικές τους συστοιχίες και ενίσχυσαν τις δυνάμεις που είχαν τοποθετήσει στο κάστρο του Ρίου.
