Γράφει ο Δημήτριος Τσαϊλάς
Η ναυτική υπεροχή έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πορείας της παγκόσμιας ιστορίας. Αυτό το επιστημονικό άρθρο προσδιορίζει και αξιολογεί πέντε ιστορικά κυρίαρχες ναυτικές δυνάμεις, αναλύοντας τις στρατηγικές τους δυνατότητες, τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις γεωπολιτικές τους επιπτώσεις. Από το Ελληνικό Ναυτικό στη Σαλαμίνα μέχρι το Ναυτικό των Ηνωμένων Πολιτειών στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αυτές οι ναυτικές δυνάμεις όχι μόνο εξασφάλισαν τα εθνικά τους συμφέροντα, αλλά και επαναπροσδιόρισαν τη διεθνή δυναμική ισχύος. Δίνοντας έμφαση στη σχετικότητα της ναυτικής ισχύος σε όλες τις ιστορικές περιόδους, η παρούσα μελέτη επιδιώκει να πλαισιώσει τη ναυτική αριστεία ως συνάρτηση τόσο των σύγχρονων τεχνολογικών προτύπων όσο και της γεωπολιτικής χρησιμότητας.
Εισαγωγή
Η ναυτική ισχύς πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σε σχέση με το ιστορικό πλαίσιο. Οι αρχαίες ελληνικές τριήρεις δεν έχουν άμεση σύγκριση με τα αεροπλανοφόρα και τα πυρηνικά υποβρύχια του Πολεμικού Ναυτικού των Ηνωμένων Πολιτειών του 20ού αιώνα. Ωστόσο, και τα δύο αντιπροσώπευαν την κορύφωση της ναυτικής ισχύος στις αντίστοιχες εποχές τους και έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση της διεθνούς τάξης. Όπως υποστήριξε ο Paul Kennedy (1987), η ναυτική ισχύς λειτουργεί σταθερά ως μέσο και σύμβολο κρατικής ισχύος. Η παρούσα εργασία προσδιορίζει πέντε ναυτικά που ήταν απαράμιλλα στην εποχή τους και διερευνά πώς το καθένα επηρέασε την πορεία της ιστορίας.
1. Το Ελληνικό Ναυτικό στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.)
Μία από τις πιο διάσημες ναυμαχίες της αρχαιότητας είναι η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, η οποία έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Περσικής Εισβολής στην Ελλάδα. Μετά τη νίκη τους στις Θερμοπύλες και την λεηλασία της Αθήνας, οι Πέρσες υπό τον βασιλιά Ξέρξη Α’ φαινόταν ασυγκράτητοι. Με έναν τεράστιο, πολυεθνικό στόλο που αποτελούνταν από πάνω από 1.200 τριήρεις από τη Φοινίκη, την Αίγυπτο, την Κύπρο και άλλες περιοχές, η Περσική Αυτοκρατορία φαινόταν έτοιμη να κυριαρχήσει στις θάλασσες καθώς και στην ξηρά.
Αντίθετα, ο Ελληνισμός κατείχε αριθμητικά πολύ λιγότερα πλοία. Ο στόλος τους, που αποτελούνταν από διάφορες πόλεις-κράτη με επικεφαλής την Αθήνα και τη Σπάρτη, αριθμούσε μόνο 381 τριήρεις. Ωστόσο, δεν ήταν ο απλός αριθμός που καθόρισε το αποτέλεσμα, αλλά η στρατηγική και η ενότητα.
Ο Θεμιστοκλής και η Στρατηγική του Λαμπρότητα
Ο αρχιτέκτονας της ελληνικής ναυτικής άμυνας ήταν ο Θεμιστοκλής, Αθηναίος στρατηγός και πολιτικός. Κατανοώντας τους στρατηγικούς περιορισμούς του περσικού στόλου – το μέγεθός του και την έλλειψη συνοχής του – τον παρέσυρε στα στενά της Σαλαμίνας κοντά στην Αθήνα. Σε αυτά τα περιορισμένα νερά, ο μεγαλύτερος περσικός στόλος δεν μπορούσε να ελιχθεί αποτελεσματικά.
Οι Έλληνες, καλύτερα εκπαιδευμένοι και εξοικειωμένοι με την τοπική γεωγραφία, εξαπέλυσαν μια συντονισμένη επίθεση. Η μάχη έληξε με μια αποφασιστική ελληνική νίκη. Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, οι Πέρσες έχασαν εκατοντάδες πλοία. Το ψυχολογικό πλήγμα, σε συνδυασμό με τη δυσκολία διαχείρισης της εκστρατείας χωρίς ναυτική υποστήριξη, οδήγησε τον Ξέρξη να αποσύρει μεγάλο μέρος του στρατού του και να εγκαταλείψει τα σχέδια για ολοκληρωτική κατάκτηση.
Αποτελέσματα και Κληρονομιά
Η νίκη στη Σαλαμίνα είχε βαθιές επιπτώσεις:
- Διατήρησε την ελληνική ανεξαρτησία και εμπόδισε την προσάρτηση του ελληνικού κόσμου από την Περσική Αυτοκρατορία.
- Προστάτευε τα πολιτιστικά θεμέλια αυτού που θα γινόταν ο δυτικός πολιτισμός – η δημοκρατία, η φιλοσοφία, το θέατρο και η επιστήμη.
- Κατέδειξε τη στρατηγική σημασία της ναυτικής ισχύος, ακόμη και για μια χερσαία δύναμη όπως η Περσία.
2. Το Ναυτικό της Δυναστείας των Μινγκ υπό τον Τζενγκ Χε (αρχές 15ου αιώνα)
Στις αρχές του 15ου αιώνα, η κινεζική ναυτική δύναμη έφτασε στο απόγειό της κατά τη διάρκεια των επτά ναυτικών ταξιδιών του Ναυάρχου Τζενγκ Χε (1405–1433). Ο στόλος του Τζενγκ Χε, που είχε ανατεθεί από τον Αυτοκράτορα Μινγκ Γιόνγκλε, περιλάμβανε πάνω από 300 πλοία, μεταξύ των οποίων και τα διάσημα πλοία-θησαυρούς (Μπαοτσουάν), που φέρεται να είχαν μήκος πάνω από 120 μέτρα και πλάτος 50 μέτρα (Levathes 1994, 97). Η αρμάδα επισκέφθηκε περιοχές τόσο μακρινές όσο η Ανατολική Αφρική, ο Περσικός Κόλπος και η Νότια Ασία.
Η ναυτική τεχνολογία των Μινγκ ήταν απαράμιλλη εκείνη την εποχή, με καινοτομίες όπως πλοία με πολλά κατάρτια, στεγανά διαφράγματα και πηδάλια με πρυμναία δοκάρια. Αν και αυτά τα ταξίδια ήταν φαινομενικά διπλωματικά, προέβαλαν την κινεζική επιρροή σε όλη τη θαλάσσια Ασία. Ωστόσο, οι εσωτερικές αυλικές συγκρούσεις και η περιφρόνηση του Κομφούκιου για το θαλάσσιο εμπόριο οδήγησαν στην αναστολή περαιτέρω αποστολών και η Κίνα αποσύρθηκε από την εξερεύνηση των ωκεανών (Dreyer 2007, 150).
3. Το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό (1815–1918)
Αναδυόμενο από τους Ναπολεόντειους Πολέμους ως η κορυφαία ναυτική δύναμη στον κόσμο, το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό διατήρησε τη ναυτική υπεροχή καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Η κυριαρχία του διευκόλυνε την αποκαλούμενη «Pax Britannica», μια περίοδο σχετικής ειρήνης και αδιαμφισβήτητης βρετανικής παγκόσμιας εμπορικής υπεροχής (Lambert 2012, 56).
Το Βασιλικό Ναυτικό λειτουργούσε σύμφωνα με το «πρότυπο των δύο δυνάμεων», ένα στρατηγικό δόγμα που απαιτούσε ανωτερότητα έναντι των δύο επόμενων μεγαλύτερων ναυτικών μαζί. Αυτό το αποτρεπτικό αποτέλεσμα ήταν εμφανές κατά τη διάρκεια αποικιακών συγκρούσεων και κρίσεων, όπως η καταστολή της πειρατείας και της δουλείας και η επιβολή των εμπορικών δικαιωμάτων στην Ασία. Μέχρι το 1900, το Βασιλικό Ναυτικό είχε γίνει το παγκόσμιο σημείο αναφοράς για τη ναυτική αριστεία (Rodger 2005, 434).
4. Το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό (1941)
Στην αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό (IJN) είχε καθιερωθεί ως η πιο προηγμένη και ικανή ναυτική δύναμη στον Ειρηνικό. Με δέκα αεροπλανοφόρα, δώδεκα θωρηκτά και το επίλεκτο μαχητικό A6M Zero, το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό πέτυχε πρώιμες νίκες στο Περλ Χάρμπορ, στις Φιλιππίνες και στη Νοτιοανατολική Ασία (Evans και Peattie 1997, 235–237).
Το ναυτικό δόγμα της Ιαπωνίας έδινε έμφαση στην επιθετική στρατηγική, εστιάζοντας σε αποφασιστικές μάχες και στη χρήση τορπιλών μεγάλου βεληνεκούς και ναυτικής αεροπορίας. Παρά τις αρχικές επιτυχίες, το IJN απέτυχε να προσαρμοστεί επαρκώς στην φθίνουσα φύση του Πολέμου του Ειρηνικού. Τα δομικά υλικοτεχνικά ελαττώματα, η υπερβολικά συγκεντρωτική διοίκηση και η αδυναμία αντικατάστασης του ειδικευμένου προσωπικού κορυφώθηκαν με την ήττα το 1945. Παρ’ όλα αυτά, το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό του 1941 παραμένει ένα καθοριστικό παράδειγμα συγκεντρωμένης ναυτικής ισχύος εντός περιορισμένου χρονικού πλαισίου (Peattie και Evans 1997, 343).
5. Το Ναυτικό των Ηνωμένων Πολιτειών τον 20ό αιώνα.
Ο μετασχηματισμός του Ναυτικού των Ηνωμένων Πολιτειών στην ισχυρότερη ναυτική δύναμη στον κόσμο ήταν προϊόν στρατηγικής διορατικότητας, βιομηχανικής ικανότητας και των απαιτήσεων της παγκόσμιας σύγκρουσης. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ναυτικό των ΗΠΑ είχε επεκταθεί εκθετικά σε μέγεθος και δυνατότητες, διαθέτοντας πολυάριθμα αεροπλανοφόρα, θωρηκτά, υποβρύχια και αμφίβιες δυνάμεις (Morison 1947, τόμος 1).
Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, το Ναυτικό έπαιξε κρίσιμο ρόλο τόσο στο Ευρωπαϊκό όσο και στο Θέατρο του Ειρηνικού, εξασφαλίζοντας γραμμές ανεφοδιασμού, υποστηρίζοντας χερσαίες εισβολές και επιτυγχάνοντας κυριαρχία επί των ναυτικών δυνάμεων του Άξονα. Μετά το 1945, το Ναυτικό των ΗΠΑ κατέστη κεντρικό στην επιβολή μιας παγκόσμιας αρχιτεκτονικής ασφάλειας βασισμένης στην προστασία των θαλάσσιων διαδρόμων, την πυρηνική αποτροπή και την οικοδόμηση συμμαχιών.
Στρατηγικός Ρόλος στην Παγκόσμια Πολιτική
Η μεταπολεμική ναυτική ισχύς της Αμερικής ήταν το κλειδί για την αποτροπή του Ψυχρού Πολέμου, τις ανθρωπιστικές αποστολές και τις ταχείες στρατιωτικές επεμβάσεις. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα ναυτικά που ήταν συνδεδεμένα με αποικιακές αυτοκρατορίες, το Ναυτικό των ΗΠΑ προέβαλε ισχύ παγκοσμίως για να εξασφαλίσει το διεθνές εμπόριο, να επιβάλει τους διεθνείς κανόνες και να διατηρήσει μια ευνοϊκή ισορροπία δυνάμεων σε βασικές περιοχές (Hattendorf 2007, 66–68).
6. Συγκριτική Ανάλυση των Ναυτικών
Ομοιότητες
Όλα τα ναυτικά —παρά το γεγονός ότι τα χωρίζουν χιλιετίες— καταδεικνύουν ότι η ναυτική ισχύς πρέπει να νοείται με σχετικούς και όχι απόλυτους όρους. Στην εποχή τους:
- Ήταν κρίσιμοι στην αποτροπή υπαρξιακών απειλών.
- Επηρέασαν όχι μόνο τα στρατιωτικά αποτελέσματα αλλά και την επιβίωση και την ανάπτυξη πολιτιστικών και πολιτικών συστημάτων.
- Λειτούργησαν ως όργανα εθνικής πολιτικής και γεωπολιτικής στρατηγικής.
Διαφορές
Οι πιο προφανείς διαφορές έγκεινται στην κλίμακα, την τεχνολογία και το εύρος. Το Ελληνικό Ναυτικό ήταν ένας συνασπισμός πόλεων-κρατών που υπερασπίζονταν μια περιορισμένη περιοχή. Το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ είναι μια ενοποιημένη εθνική δύναμη με παγκόσμιες ευθύνες, συμπεριλαμβανομένων των διαστημικών, κυβερνο- και πυρηνικών τομέων. Ωστόσο, και οι δύο αντικατοπτρίζουν τον εξελισσόμενο ρόλο των ναυτικών δυνάμεων εν μέσω τεχνολογικών αλλαγών και ανάπτυξης των πολιτειών.
Συμπέρασμα
Η ναυτική υπεροχή, αν και σχετική σε όλη την ιστορία, παραμένει ένας σταθερός καθοριστικός παράγοντας της παγκόσμιας επιρροής. Η ελληνική νίκη στη Σαλαμίνα διατήρησε την πολιτιστική και πολιτική ταυτότητα της αρχαίας Ελλάδας, επιτρέποντας την ανάπτυξη της δυτικής παράδοσης. Το Ναυτικό των ΗΠΑ, αντίθετα, έχει διατηρήσει μια διεθνή τάξη βασισμένη σε κανόνες από το 1945. Η κατανόηση του συμφραζόμενου χαρακτήρα της ναυτικής κυριαρχίας μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε καλύτερα πώς η ναυτική δύναμη συνεχίζει να διαμορφώνει τον κόσμο.
Βιβλιογραφία
- Dreyer, Edward L. Zheng He: Η Κίνα και οι ωκεανοί στις αρχές της δυναστείας Μινγκ, 1405–1433. Νέα Υόρκη: Pearson Longman, 2007.
- Evans, David C., και Mark R. Peattie. Kaigun: Στρατηγική, Τακτικές και Τεχνολογία στο Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό, 1887–1941. Αννάπολις: Naval Institute Press, 1997.
- Green, Peter. Οι Ελληνοπερσικοί Πόλεμοι. Μπέρκλεϋ: University of California Press, 1996.
- Hattendorf, John B., επιμ. Η Εγκυκλοπαίδεια Ναυτικής Ιστορίας της Οξφόρδης. Οξφόρδη: Oxford University Press, 2007.
- Ηροδότου Ιστορίαι. ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ – (ASHERI DAVID, CORCELLA ALDO, LLOYD ALAN), 2003.
- Kennedy, Paul Η άνοδος και η πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων: Οικονομική αλλαγή και στρατιωτική σύγκρουση από το 1500 έως το 2000. Νέα Υόρκη: Random House, 1987.
- Lambert, Andrew. Η Πρόκληση: Η Βρετανία Εναντίον της Αμερικής στον Ναυτικό Πόλεμο του 1812. Λονδίνο: Faber & Faber, 2012.
- Levathes, Louise. Όταν η Κίνα κυβερνούσε τις θάλασσες: Ο Στόλος του Θησαυρού του Θρόνου του Δράκου, 1405–1433. Οξφόρδη: Oxford University Press, 1994.
- Morison, Samuel Eliot. Ιστορία των Ναυτικών Επιχειρήσεων των Ηνωμένων Πολιτειών στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, 15 τόμοι. Βοστώνη: Little, Brown and Company, 1947–1962.
- Peattie, Mark R., και David C. Evans. Ηλιοφάνεια: Η άνοδος της ιαπωνικής ναυτικής αεροπορίας, 1909–1941. Αννάπολις: Naval Institute Press, 2002.
- Rodger, NAM Η Διοίκηση του Ωκεανού: Μια Ναυτική Ιστορία της Βρετανίας, 1649–1815. Λονδίνο: Allen Lane, 2005.
Κατ’ αρχάς συγχαρητήρια για το εξαίρετο και πολύ ενδιαφέρον άρθρο. Θα ήθελα να παρατηρήσω ότι το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό, αν δεν απατώμαι, ανεδείχθη πριν τούς Ναπολεοντείους Πολέμους, ήδη επί βασιλείας τής Ελισάβετ Α’, όταν κατεναυμάχησε την ισπανική “Αήττητη Αρμάδα”, με εξέχουσα φυσιογνωμία τον Sir Francis Drake.