Γράφει ο Άρης Καθρέπτας
Γεωπολιτική της Βαλτικής Θάλασσας
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η Βαλτική Θάλασσα χαρακτηρίστηκε από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ως η Θάλασσα της Ειρήνης. Στη δική της ερμηνεία, αυτή η περιγραφή περιλάμβανε έναν ισχυρισμό mare clausum (κλειστή θάλασσα) που βασίζεται γεωπολιτικά στη Βαλτική Θάλασσα ως τη θάλασσα προέλευσης των σοβιετικών ναυτικών προσδοκιών ισχύος. De facto, η Βαλτική Θάλασσα χωρίστηκε στην περιοχή που ελέγχεται από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ανατολικά του νησιού Fehmarn (νησί στη Δανία) και στην ελεγχόμενη από το ΝΑΤΟ περιοχή δυτικά του Fehmarn μέχρι το Skagerrak. Η Δανία, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και η Νορβηγία εξασφάλισαν τις προσεγγίσεις στη Βαλτική Θάλασσα.
Επιπλέον, με τα δύο αδέσμευτα κράτη της Σουηδίας και της Φινλανδίας, υπήρχε μια περιοχή στη Βαλτική Θάλασσα που είχε γεωστρατηγική σημασία για τον έλεγχο των βασικών θαλάσσιων γραμμών σε μια περιοχή όπου κυριαρχούσε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Ως εκ τούτου, θα μπορούσε να ήταν στόχος σοβιετικής επίθεσης, αλλά δεν είχε ρητά εξεταστεί στα αμυντικά σχέδια του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, με βάση την ιστορική τους εμπειρία με τη Σοβιετική Ένωση, και τα δύο κράτη είχαν δημιουργήσει από νωρίς δυνάμεις έτοιμες για μάχη με ολοκληρωμένες αμυντικές στρατηγικές και ετοιμότητα ασφάλειας ολόκληρης της κοινωνίας για να εξασφαλίσουν αποτροπή και ανθεκτικότητα σε ενδεχόμενη σοβιετική απειλή. Η γεωγραφική περιοχή της ανατολικής Βαλτικής Θάλασσας, που συνορεύει με τη Σουηδία και τη Φινλανδία, παρείχε μια στρατηγική στρατιωτική πύλη για προώθηση ναυτικών δυνάμεων στο υπογάστριο του «Σιδηρού παραπετάσματος», σε περίπτωση στρατιωτικής σύγκρουσης.
Η Βαλτική Θάλασσα, ήταν η πιθανή πρώτη γραμμή μιας στρατιωτικής κλιμάκωσης μεταξύ του Συμφώνου της Βαρσοβίας και του ΝΑΤΟ, καθώς η Σοβιετική Ένωση, μαζί με την Πολωνία και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ), είχε αριθμητικά σημαντικό πλεονέκτημα σε ναυτικές δυνάμεις. Οι ναυτικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ επικεντρώθηκαν στο κλείσιμο και τον έλεγχο των προσεγγίσεων της Βαλτικής Θάλασσας μέχρι τα Δανικά Στενά.
Το Σουηδικό Ζήτημα Υποβρυχίων
Οι Σουηδικές Ένοπλες Δυνάμεις ισχυρίζονται, ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως το φθινόπωρο 1992, η Σουηδία υπέστη συγκεκριμένες παραβιάσεις από ξένα υποβρύχια, στα όρια και μέσα στα χωρικά της ύδατα, με σκοπό την προσέγγιση των Ναυτικών της Βάσεων και κατασκοπείας των αμυντικών της δυνατοτήτων. Τόσο ο τύπος όσο και οι επίσημες και ανεπίσημες πηγές από το Υπουργείο Άμυνας «ενοχοποιούσαν» τη Σοβιετική Ένωση.
Η Σοβιετική Ένωση αρνιόταν σταθερά ότι ήταν υπεύθυνη για την αποδιδόμενη σε αυτή παραβίαση των σουηδικών υδάτων. Ενώ οι «θεάσεις» ξένων υποβρυχίων υποχώρησαν με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η συζήτηση σχετικά με αυτά τα γεγονότα ήταν πάντα στην επιφάνεια, έχοντας αποτελέσει αντικείμενο μιας σειράς κρατικών ερευνών στη Σουηδία, συνεχίζοντας να προσελκύουν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και των ερευνητών.
Το γεγονός ότι οι σουηδικές ένοπλες δυνάμεις δεν μπόρεσαν να βυθίσουν ή ακόμα και να εξαναγκάσουν ένα «αγνώστου ταυτότητας» υποβρύχιο να αναδυθεί ώστε να επιβεβαιωθεί η εθνικότητά του, δημιούργησε πλήθος «σκεπτικιστών» οι οποίοι υποστήριζαν την πιθανότητα εμπλοκής ΝΑΤΟικών υποβρυχίων.
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου καταγράφηκαν 18 περιστατικά που αφορούσαν ξένα υποβρύχια που εντοπίστηκαν στα σουηδικά χωρικά ύδατα ή εγγύς αυτών και 4 περιστατικά μετά το 1990 , που αποδίδονται από τα σουηδικά μέσα ενημέρωσης στη Σοβιετική Ένωση .
Οι εντοπισμοί έγιναν είτε από υδρόφωνα υποβρυχίων, ανθυποβρυχιακών ελικοπτέρων και εντοπισμό περισκοπίων από ραντάρ πλοίων επιφανείας και ελικόπτερα. Όπως αναφέρθηκε, σε καμία περίπτωση δεν επιβεβαιώθηκε η εθνικότητα των «ξένων» υποβρυχίων πλην μιας, του Σοβιετικού υποβρυχίου U-137
Whisky on the Rocks- Το Συμβάν
Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1981 δύο Σουηδοί ψαράδες μετέφεραν τα αλιεύματά τους πίσω στην Karlskrona όταν παρατήρησαν μια μυστηριώδη πετρελαιοκηλίδα. Ένας από αυτούς επέστρεψε στην περιοχή για να ερευνήσει και στις 10 το πρωί αντιμετώπισε ένα εκπληκτικό θέαμα: ένα υποβρύχιο μήκους εβδομήντα έξι μέτρων είχε προσαράξει με τη δεξιά του πλευρά στις βραχώδεις ακτές του νησιού Torumskär. Ένας αξιωματικός στεκόταν στον πύργο του υποβρυχίου, τον κοιτούσε με κιάλια — και κρατούσε ένα πολυβόλο. Ένα υποβρύχιο που είχε στον ιστό του τη σημαία της Σοβιετικής Ένωσης.
Ένας από αυτούς έπλευσε πίσω στην Karlskrona και ειδοποίησε την κοντινή σουηδική ναυτική βάση, η οποία φιλοξενούσε δύο από τους τρεις παράκτιους στολίσκους άμυνας της Σουηδίας. Η Ναυτική Βάση Karlskrona είναι φυσικά προστατευμένη λόγω της θέσης της σε έναν ρηχό κόλπο που η προσέγγιση οποιουδήποτε πλωτού μέσου απαιτούσε προσεκτική ναυτιλία μέσα από μια ζώνη βραχονησίδων. Το υποβρύχιο είχε περάσει μέσα από αυτή την δύσκολη διαδρομή εμποδίων, και προσάραξε σε ένα σημείο μόλις έξι μίλια μακριά την κύρια σουηδική ναυτική βάση στην Karlskrona, φυσικά εντός σουηδικών χωρικών υδάτων.
Οι σουηδικές ναυτικές δυνάμεις αντέδρασαν άμεσα στην παραβίαση της εδαφικής τους κυριαρχίας. Ο Διοικητής της βάσης πλοίαρχος Karl Andersson επιβιβάστηκε στο περιπολικό σκάφος Smyge και προσέγγισε το σοβιετικό υποβρύχιο γύρω στις τις 11 π.μ. Κατάφερε να συνομιλήσει με ένα μέλος του πληρώματος στα γερμανικά
Οι σοβιετικοί ισχυρίστηκαν ότι ταυτόχρονες βλάβες των συστημάτων πλοήγησης ήταν η αιτία που το σκάφος είχε χαθεί (παρά το γεγονός ότι για να βρεθεί σε αυτή τη θέση έπρεπε να πλοηγήσει ανάμεσα από δαιδαλώδη αβαθή, υφάλους βράχων, στενών και νησιών για να πλησιάσει τόσο κοντά στη ναυτική βάση).
Με τη δημοσιοποίηση του γεγονότος από τα ΜΜΕ, πλήθος δημοσιογράφων προσέγγισαν την περιοχή με κάθε μέσο.
Το σοβιετικό ναυτικό θα εκδώσει αργότερα μια αντικρουόμενη δήλωση ισχυριζόμενη ότι το σκάφος είχε εξαναγκαστεί στα σουηδικά ύδατα λόγω σοβαρού κινδύνου, αν και το σκάφος δεν είχε στείλει ποτέ σήμα κινδύνου.
Από την επιτόπου αυτοψία επιβεβαιώθηκε ότι πρόκειται για σοβιετικό υποβρύχιο τύπου S-363 που σύμφωνα με τις κωδικές ονομασίες του ΝΑΤΟ τα ονόμαζαν «κατηγορία Whiskey».
Αργά το βράδυ της 27ης Οκτωβρίου 1981, το σοβιετικό υποβρύχιο κλάσης WHISKEY (Αρ. 137) με κυβερνήτη τον πλοίαρχο τρίτης τάξης Anatolly Gushchin, έπλεε ανατολικά στην περιορισμένη στρατιωτική περιοχή μεταξύ των νησιών Sturkoe και Senoren στους υφάλους ανοικτά της Karlskrona, στη μέση ενός ναρκοπεδίου βυθού. Επί του σκάφους επέβαινε ο Διοικητής στολίσκου της βάσης υποβρυχίων Baltlysk (πρώην Pillau) και ο πλοίαρχος πρώτης τάξης Avchukievich.
Η παρουσία του σκάφους συνέπεσε με άσκηση του σουηδικού ναυτικού και δοκιμών νέων όπλων στην περιοχή. Πράγματι, το προηγούμενο βράδυ, στις 27 Οκτωβρίου, το σουηδικό υποβρύχιο Neptune και δύο ελικόπτερα δοκίμαζαν έναν νέο τύπο τορπίλης που ενδεχόμενα είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τους Σοβιετικούς.
Το περιστατικό πυροδότησε μια διπλωματική κρίση, η οποία επιλύθηκε μετά από 11 ημέρες έντονων διαπραγματεύσεων.
Οι Σουηδοί ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν να ερευνούν τις συνθήκες της κατάστασης. Ο Σοβιετικός κυβερνήτης, μετά από εγγύηση της ασυλίας του, αποβιβάστηκε από το σκάφος και ανακρίθηκε παρουσία σοβιετικών εκπροσώπων. Επιπλέον, αξιωματικοί του ναυτικού της Σουηδίας εξέτασαν τα ημερολόγια και τα όργανα του υποβρυχίου.
Ενώ ο Gushin ανακρίνονταν, μια ξαφνική θύελλα με ανέμους 60 mph έπληξε το υποβρύχιο και το έσπρωξε ακόμα πιο κοντά στα βράχια παίρνοντας μια επικίνδυνη κλίση. Το πλήρωμα εξέπεμψε σήμα SOS και έριξε φωτοβολίδες κινδύνου για να καλέσει σε βοήθεια.
Τέσσερα σουηδικά ρυμουλκά που ήδη είχαν αναπτυχθεί στην περιοχή έδεσαν το υποβρύχιο και το τράβηξαν από τα βράχια.
Η αντίδραση των Σουηδών-Σοβιετική επίδειξη ισχύος
Κατά τη διάρκεια ολόκληρου του επεισοδίου, οι σουηδικές αμυντικές δυνάμεις βρίσκονταν σε πλήρη πολεμική επιφυλακή.
Στην περιοχή αναπτύχθηκαν όλες οι διαθέσιμες ναυτικές δυνάμεις, αναπτύχθηκαν και ενεργοποιήθηκαν όλες οι παράκτιες μεταφερόμενες πυροβολαρχίες. Το όριο των χωρικών υδάτων 12 nm από τη γραμμή βάσης ήταν υπό συνεχή παρακολούθηση. Ο Πρωθυπουργός και ο Υπουργός Άμυνας είχαν ξεκαθαρίσει, ότι αν διαπιστωθεί παραβίαση χωρικών υδάτων από σοβιετικές μονάδες ή προσπάθεια απελευθέρωσης του υποβρυχίου από τους σοβιετικούς, θα γίνει χρήση πυρός.
Οι σοβιετικοί από την πλευρά τους άμεσα ανέπτυξαν ναυτικές δυνάμεις στα όρια των χωρικών υδάτων της Σουηδίας. Μια ομάδα διάσωσης με ένα δεξαμενόπλοιο, ρυμουλκά και άλλα βοηθητικά πλοία συνοδευόμενα από μονάδα κρούσης με διοικητή τον αντιναύαρχο Aleksky Kalinin επί του αντιτορπιλικού Obraztsovy. Ο υπόλοιπος στόλος αποτελούνταν από ένα αντιτορπιλικό κλάσης Kotlin, δύο κορβέτες κλάσης Nanuchka και μια φρεγάτα κλάσης Riga.
Η διπλωματία των κανονιοφόρων ήταν στα σκαριά;
Καθώς ο σοβιετικός στόλος εμφανίστηκε στα ανοιχτά της ακτής την πρώτη μέρα, δόθηκε εντολή στα ραντάρ των παράκτιων πυροβολαρχιών να μεταπηδήσουν σε συχνότητες λειτουργίας άκρως απόρρητου πολέμου, και να «στοχοποιήσουν» τις σοβιετικές ναυτικές μονάδες δείχνοντας στους Σοβιετικούς ότι υπήρχαν ενεργές πυροβολαρχίες με πρόθεση εμπλοκής. Η κεντροδεξιά κυβέρνηση της Σουηδίας ήταν αποφασισμένη να διαφυλάξει την εδαφική ακεραιότητα της Σουηδίας.
Σχεδόν αμέσως ο σοβιετικός στόλος αντέδρασε και όλα τα σκάφη εκτός από ένα βαρύ ρυμουλκό επιβράδυναν, γύρισαν και παρέμειναν στα διεθνή ύδατα. Σουηδικά τορπιλοβόλα αναχαίτισαν το ρυμουλκό, το οποίο επίσης απομακρύνθηκε.
Πυρηνικά όπλα στο πλοίο;
Εν τω μεταξύ, σουηδικά πλοία διεξήγαγαν φασματοσκοπικές αναλύσεις ακτίνων γάμμα του S-363 και εντόπισαν ίχνη αυτού που φαινόταν να είναι Ουράνιο 238 – υποδηλώνοντας ότι επί του υποβρυχίου υπήρχε πυρηνικό όπλο.
Πίσω στη δεκαετία του 1950, η Σοβιετική Ένωση είχε αναπτύξει αρκετές πυρηνικές τορπίλες, συμπεριλαμβανομένων μικρότερων τύπων σχεδιασμένων για να εξοντώσουν πολλαπλά εχθρικά σκάφη, καθώς και μεγαλύτερου τύπου για πυρηνική επίθεση ναυτικών βάσεων και παράκτιων πόλεων – μια ιδέα που πρόσφατα γνώρισε μια αναγέννηση. Πράγματι, το S-144 κλάσης Whiskey είχε δοκιμάσει μια αντιπλοϊκή πυρηνική τορπίλη T-5 με κεφαλή πέντε κιλοτόνων το 1957.
Αν και η παρουσία πυρηνικών όπλων στο S-363 δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ επίσημα από τις σοβιετικές αρχές, ο πολιτικός αξιωματικός του σκάφους, Βασίλι Μπεσεντίν, επιβεβαίωσε αργότερα ότι υπήρχαν πυρηνικές κεφαλές σε ορισμένες από τις τορπίλες και ότι το πλήρωμα έλαβε εντολή να καταστρέψει το σκάφος, συμπεριλαμβανομένων αυτών των κεφαλών, σε περίπτωση που οι σουηδικές δυνάμεις προσπαθούσαν να πάρουν τον έλεγχο του σκάφους.
Το βράδυ της 5ης Νοεμβρίου, ο πρωθυπουργός Thorbjoern Faelldin πραγματοποίησε μια από τις πιο συναρπαστικές δημοσιογραφικές συνεντεύξεις από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ανακοίνωσή του έπεσε σαν βόμβα: «Το σοβιετικό υποβρύχιο πιθανότατα φέρει πυρηνικό οπλισμό, εντοπίστηκε στο σκάφος ουράνιο 238 ».
Τι ήταν το τόσο συνταρακτικό; Το ουράνιο 238 από μόνο του δεν είναι πυρηνικό όπλο. Αλλά αυτό το υλικό χρησιμοποιείται ως «κέλυφος» για το πλουτώνιο ή ενισχυμένου ουρανίου στα πυρηνικά όπλα ως προστασία από ακτινοβολίες. Το U-137 είχε περίπου 10 κιλά ουρανίου 238 στους αριστερούς τορπιλοσωλήνες .
Διαπραγματεύσεις – Οι Σοβιετικοί αποδέχονται τους Σουηδικούς όρους
Μετά από μέρες παρατεταμένων διαπραγματεύσεων, στις 2 Νοεμβρίου ο κυβερνήτης Gustjtjin, συνοδευόμενος από τον πολιτικό αξιωματικό Vassily Besedin, υποβλήθηκε σε εξάωρη ανάκριση στο τορπιλοβόλο Vastervik. Επέμεινε ότι το S-363 είχε υποστεί βλάβη στα τέσσερα διαφορετικά συστήματα πλοήγησης και απομακρύνθηκε εκατό μίλια από την ακτή της Πολωνίας. Ωστόσο, δεδομένου ότι η είσοδος τόσο μακριά στον κόλπο Karlskrona απαιτούσε πολλούς ακριβείς ελιγμούς, ο Σουηδός συνομιλητής του παρατήρησε ότι ένα τέτοιο λάθος ήταν «άξιο του Βιβλίου των Παγκόσμιων Ρεκόρ Γκίνες».
Μετά από μια αρκετά μεγάλη καθυστέρηση, που σίγουρα προκλήθηκε από μια εσωτερική συζήτηση στο Μόσχα μεταξύ των κορυφαίων πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών, τελικά στις 29 Οκτωβρίου και την 1η Νοεμβρίου η συμφωνία για τις σουηδικές απαιτήσεις ήρθε από τον Υπουργό Εξωτερικών Andrey Gromyko:
- Η Σουηδία θα πραγματοποιήσει την επιχείρηση διάσωσης του υποβρυχίου.
- Ο κυβερνήτης του υποβρυχίου, αφού εξασφαλιστεί αμνηστία, να διατεθεί για ανάκριση, όπως και ο αξιωματικός ναυσιπλοΐας και άλλα μέλη του πληρώματος·
- Αφού ολοκληρωθεί η έρευνα από η Σοβιετική Ένωση θα «παραλάβει το υποβρύχιο από το Σουηδικό Ναυτικό έξω από τα όρια των χωρικών υδάτων·
- Η Σοβιετική Ένωση να ζητήσει δημόσια συγγνώμη για την παραβίαση των Σουηδών Χωρικών υδάτων.
Όταν την 1η Νοεμβρίου ο Πρέσβης Yakovlev επισκέφθηκε το Υπουργείο Εξωτερικών της Σουηδίας, δήλωσε «λυπημένος» που η απάντηση καθυστέρησε τόσο πολύ, αλλά αυτό ήταν το αποτέλεσμα ορισμένων παρεξηγήσεων μεταξύ διαφόρων σοβιετικών αξιωματούχων: σε απλή γλώσσα, το υπουργείο Άμυνας μάλλον ήθελε να φέρει περισσότερες δυνάμεις στην περιοχή ως επίδειξη ισχύος έναντι των Σουηδών.
Ίσως όμως η απόφαση έπρεπε να ληφθεί ακόμη και από τον ίδιο τον Γραμματέα Μπρέζνιεφ και να ακολουθήσει η απίστευτη σοβιετική γραφειοκρατία., ήτοι, από την πολιτική αρχή η οδηγία πρέπει να έχει περάσει μέσω της Ανώτατης Διοίκησης του Ναυτικού και το Κύριο Επιτελείο Ναυτικού στον Ανώτατο Διοικητή του Στόλου της Βαλτικής στο Καλίνινγκραντ και στη συνέχεια να προωθηθεί σε ένα από τα αντιτορπιλικά των δυνάμεων που βρισκόταν στην περιοχή Karlsfrona και να μεταδοθεί μέσω ασυρμάτου στο υποβρύχιο. Μια τέτοια διαδικασία σίγουρα απαιτεί χρόνο, ειδικά αν όλα τα ενδιάμεσα κλιμάκια προωθήσουν τέτοιες οδηγίες απρόθυμα.
Το πλήρωμα του υποβρυχίου «σφραγίστηκε» στο υποβρύχιό του για έξι ημέρες με το ηθικό του καταπονημένο, όπως ανέφερε ο Σουηδός Διοικητής Καρλ Άντερσον μετά τις επισκέψεις του. Αλλά η Σουηδία δεν βιαζόταν καθόλου.
“Αντίο και τα λέμε ξανά”
Το Σάββατο, 31 Οκτωβρίου, ήρθε μια επίσημη συγγνώμη από τη Σοβιετική Ένωση και λίγες μέρες αργότερα άρχισαν οι εργασίες αποκόλλησης του σκάφους. Το πρωί της Παρασκευής 6 Νοεμβρίου, το U-137 ρυμουλκήθηκε πέντε χιλιόμετρα έξω στα διεθνή ύδατα, το σκάφος παραδόθηκε επίσημα στον σοβιετικό αντιναύαρχο Alexei Kalinin που επέβαινε στο αντιτορπιλικό Obraztsovy. Αρχικά, το σχέδιο ήταν να λάβει το σουηδικό Πολεμικό Ναυτικό γραπτή απόδειξη ότι το σκάφος είχε επιστραφεί, αλλά λόγω της θαλασσοταραχής αυτό συνέβη μέσω ασυρμάτου. Όταν αποσυνδέθηκε το καλώδιο ρυμούλκησης ο κυβερνήτης Gushchin έστειλε το μήνυμα ” Αντίο, και τα λέμε ξανά “
Ο αγγλόφωνος τύπος παγκοσμίως αποκάλεσε χιουμοριστικά το περιστατικό «Whiskey on the Rocks», και έτσι έμεινε στην ιστορία.
σ.σ (1) Από ανεξακρίβωτες πηγές έγινε γνωστό ότι ο κυβερνήτης Gushchin λίγες μέρες μετά εθεάθη περιφερόμενος ασκόπως στον αρκτικό κύκλο.
(2) Το γεγονός έγινε τηλεοπτική σειρά σουηδικής παραγωγής με χιουμοριστική προσέγγιση
Πηγές
- The Swedish Submarine Issue by Bengt Gustafsson
- DEPARTMENT OF THE NAVY NAVAL INTELLIGENCE SUPPORT CENTER ‘WHISKEY ON THE ROCKS’ – THE SUBMARINE INCIDENT OFF KARLSKRONA –ETCCU) UNCLASSIFIED NISC-TRANS-6789 NND, APPROVED cu.
- https://en.wikipedia.org/wiki/Soviet_submarine_S-363
- https://www.emmitsburg.net/archive_list/articles/misc/cww/2011/whiskey.htm
- https://www.euractiv.com/section/global-europe/opinion/the-brief-whiskey-on-the-rocks/
- https://nationalinterest.org/blog/buzz/how-whiskey-rocks-nearly-started-war-between-russia-and-sweden-24687
- https://en.wikipedia.org/wiki/Swedish_submarine_incidents#During_the_cold_war
- https://nationalinterest.org/blog/reboot/1981-stranded-russian-submarine-sent-sweden-frenzy-172520
