Γράφει ο Παναγιώτης Κουλουμπής
Η Ναυμαχία του «Ένωσις» και η δραματική πολιορκία της Σύρου, είναι μια από τις σημαντικότερες και όχι τόσο γνωστές σελίδες της Ελληνικής Ιστορίας, που διαδραματίστηκε στη Σύρο, έξω ακριβώς από το λιμάνι της, που εξελίχτηκε σ’ ένα επίσης σημαντικό διπλωματικό θρίλερ με επιπτώσεις για το Ελληνικό κράτος.
Η Ιστορία αυτή είναι συνδεδεμένη με την Κρητική Επανάσταση που βρισκόταν σε εξέλιξη την περίοδο εκείνη, και την στενή σχέση των Συριανών με τους Κρήτες επαναστάτες.
Ποια είναι όμως η ιστορία του ΈΝΩΣΙΣ και της ένδοξης ναυμαχίας έξω από το λιμάνι της Ερμούπολης;
Η Ερμούπολη εκείνα τα χρόνια βρισκόταν σε μια πολιτιστική, εμπορική και ναυπηγική ακμή, λειτουργώντας ως κέντρο ανεφοδιασμού που ενίσχυε τον αγώνα των επαναστατημένων, για μια ακόμη φορά, Κρητικών, με τρόφιμα και πολεμοφόδια, και το σημαντικότερο, με πλοία της Συριανής «ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΤΜΟΠΛΟΪΑΣ», που είχε ιδρυθεί πριν από δύο πενταετίες.
Τι ήταν αυτά τα πλοία;
Τα πλοία αυτά ήταν επιδρομικά που σκοπό είχαν να διασπούν τον αποκλεισμό των Κρητικών παραλίων, να προσορμίζονται με τεράστιους κίνδυνους για ελάχιστο χρονικό διάστημα σε κάποιο λιμάνι, και να φορτώνουν ή να ξεφορτώνουν πολεμοφόδια, αγωνιστές ακόμη και εθελοντές στη μαρτυρική μεγαλόνησο. Επιστρέφοντας πίσω στη Σύρα έφερναν τους διωκόμενους Κρητικούς αγωνιστές. Επειδή όμως οι πρόσφυγες από την Κρήτη έρχονταν εκατοντάδες στη Σύρο για να αποφύγουν το τούρκικο μαχαίρι, δημιουργήθηκε οξύτατο πρόβλημα διαβίωσης, ανάγκη στέγης ιματισμού, ακόμη και διατροφής. Και εδώ η Σύρος δείχνει για μια ακόμα φορά την μεγαλοψυχία των τότε σπουδαίων μορφωμένων με άρτια πολιτιστική ανωτερότητα και εθνικό αίσθημα κατοίκων της.
Οι Συριανοί ιδρύουν μια Επιτροπή αποτελούμενη από τους πιο επιφανείς Συριανούς προσφέροντας μέγιστες υπηρεσίες. Μεταξύ πολλών άλλων η δραστήρια αυτή Επιτροπή έστειλε επιστολή στις Κυρίες της Αμερικής και τους ζητούσαν οικονομική ενίσχυση για τους πρόσφυγες. Το ποσό που κατάφεραν να συλλέξουν ήταν πολύ σημαντικό, 100.000 δολαρίων.
Η Ναυμαχία του Πλοίου ΈΝΩΣΙΣ
Το ατμόπλοιο ΈΝΩΣΙΣ (πρώην Owl, «Κουκουβάγια») ήταν μικρό τροχήλατο ατμόπλοιο μέσης ταχύτητος 16-17 μιλίων, ένα γρήγορο πλοίο για τα δεδομένα της τότε εποχής. Αγοράσθηκε στην Αγγλία τον Ιούλιο του 1867 για να χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες της Κρητικής επαναστάσεως, όπως και τα ατμόπλοια ΑΡΚΑΔΙ και ΚΡΗΤΗ κατά την έναρξη της Κρητικής εξέγερσης του 1866, από την μεγάλη Εθνική Επιτροπή που έδρευε στην Αγγλία και είχε την επωνυμία “Κεντρική Υπέρ Κρητών Επιτροπή“, με χρήματα που προσέφεραν οι Έλληνες του Λονδίνου.
Ήταν αδελφό πλοίο με τα ΑΡΚΑΔΙ, ΚΡΗΤΗ και ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ. Πήρε το όνομα ΈΝΩΣΙΣ διότι η ένωση με την Ελλάδα ήταν ο απώτερος στόχος των εξεγερμένων Κρητών. Ναυπηγήθηκε στην Αγγλία το 1860 ως ταχυδρομικό πλοίο (ποστάλι). Έφερε δύο πεδινά πυροβόλα Άρμστρογκ, δύο ορειβατικά και ενα Ρωσικό παλαιού τύπου. Σε αυτά προσετέθησαν στο Νεώριο Σύρου, τον Σεπτέμβριο του 1868 αλλά δύο πυροβόλα Άρμστρογκ των 40 λίτρων. Όπως καταλαβαίνετε είχε μια σημαντική δύναμη πυρός. Αλλά το ίδιο σημαντική ήταν το πλήρωμα και οι αξιωματικοί του πλοίου.
Το πλοίον ενηολογήθη ως ανήκον εις την «Συριανήν Ατμοπλοϊκή Εταιρείαν» και στελεχώθηκε με 120 άνδρες, από τους οποίους οι περισσότεροι ήσαν ναύται του Β.Ν. Κυβερνήτες της ΈΝΩΣΗΣ διατέλεσαν οι, Β. Ορλώφ, Ν. Παυλίδης και Νικ. Σουρμελής, συνεπικουρούμενοι από τους Κρήτες πλοηγούς Γ. Χατζηγρηγοράκην και Π. Τσαρδήν, οι όποιοι γνώριζαν άριστα τα Κρητικά παράλια. Το ΈΝΩΣΙΣ δεν άργησε να γίνει ο εφιάλτης των Τούρκων, καθώς μέχρι τον Νοέμβριο του 1868 είχε διασπάσει 45 φορές τον τουρκικό αποκλεισμό της Κρήτης και είχε γίνει το «κάρφος εις τον οφθαλμόν» του Άγγλου διοργανωτή του Τουρκικού στόλου Χόβαρτ Πασσά.
Η μεγαλύτερη δύναμη όμως του πλοίου ΈΝΩΣΙΣ ήταν ο πλοίαρχός του.
Ο Μυκονιάτης Πλοίαρχος ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΟΥΡΜΕΛΗΣ
Ο Ανδρέας Δρακάκης γράφει κατά λέξη:
[..]Ο Σουρμελής υπήρξεν ο τελευταίος των πλοιάρχων, ο οποίος εδοκιμάσθη εις τα επικίνδυνα αυτά ταξίδια. Και όπως ευθύς εξαρχής, όπως και αργότερον κατά την επανάστασιν του 1878, είχεν ορισθή ως μόνιμος κυβερνήτης των σκαφών ΈΝΩΣΙΣ και ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ, δια τον λόγο δε αυτόν επραγματοποίησε τα περισσότερα (42 τον αριθμόν) εις Κρήτην ταξίδια ανεφοδιασμού, από οιονδήποτε άλλον συνάδελφόν του.
Η Ναυμαχία του πλοίου ΕΝΩΣΙΣ με τα τουρκικά πολεμικά έξω από το λιμάνι της Σύρου
Την 23η Νοεμβρίου 1868 το ΈΝΩΣΙΣ αναχώρησε από την Σύρο με κυβερνήτην τον εμποροπλοίαρχο Νικόλαο Σουρμελή, με αποστολή την μεταφορά στην Κρήτη 1.000 επίλεκτων Μανιατών, υπό τον οπλαρχηγό Δημ. Πετροπουλάκην, των οποίων η αποβίβαση ηλπίζετο να αναζωογονήση την εκπνέουσαν επανάστασιν. Το πλοίο αφού παρέλαβε από το Γύθειο τον Πετροπουλάκη και την δύναμή του, μετά από δραματικές περιπέτειες, κατάφερε να τους αποβιβάσει σε ερημικούς όρμους της μεγαλονήσου και επέστρεφε θριαμβευτικά στη Σύρο, αναχωρώντας από την Κρήτη το ξημέρωμα της 1ης Δεκεμβρίου 1868. Λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής όμως αναγκάσθηκε την πρώτη πρωϊνή της 2ας Δεκεμβρίου 1868 να ποδίσει στον όρμον Μάρμαρα της Πάρου, και απέπλευσε γα Σύρο την 6η πρωϊνήν της ιδίας ημέρας. Μόλις όμως έφθασε περίπου 6 μίλια έξω από το λιμάνι της Σύρου, περίπου στο ύψος της νησίδας «Ασπρονήσι», το ΈΝΩΣΙΣ βρέθηκε κυκλωμένο από δύο Τουρκικά πολεμικά, τα οποία του είχαν στήσει ενέδρα. Τα τουρκικά πλοία ηταν τα ιπποδρόμων «Χουδαβερδικέρ» και η φρεγάτα «Ιτζεδίν».
Το πως εξελίχθηκαν οι εχθροπραξίες εκτίθενται από τους ναυμάχους, στις αναφορές που υπέβαλαν ευθύς κατόπιν στον Λιμενάρχη Σύρου, και τις οποίες δημοσιεύω παρακάτω.
[..] Όταν το πρώτον η «Ένωσις» διέκρινε τα Τουρκικά πολεμικά, ευρίσκετο ήδη σε μικρή απόσταση από αυτά και η ώρα ήτο περίπου 7,30 το πρωί. Η ημέρα ήταν σκοτεινή και ο ουρανός νεφοσκεπής. Ο ήλιος δεν είχε ακόμη ανατείλει και έπνεε ισχυρός βόρειος άνεμος. Αμέσως μόλις το «Ιτζεδίν» διέκρινε το «Ένωσις» άρχισε να κατευθύνεται προς αυτό, ενώ συγχρόνως το «Χουδαβερδικέρ» κινήθηκε ολοταχώς για να αποκόψει ενδεχόμενη υποχώρηση του «Ενωσις». Το «Ιτζεδίν» με άσφαιρες βολές κάλεσε το «Ένωσις» να σταματήσει. Πρόδηλος σκοπός των Τούρκων ήταν η σύλληψις του Ελληνικού πλοίου. Ο Σουρμελής όμως δεν σταμάτησε. «Διέταξεν αμέσως να εκταθή όλη η ατμόν δυναμικότης των λεβήτων με πρόθεσιν να δυνηθή να διαφύγη και να εισέλθη εις τον λιμένα της Ερμουπόλεως.» Όταν τα Τουρκικά πλοία, αντιλήφτηκαν την πρόθεση του «Ενωσις», άρχισαν να βάλλουν με τα πυροβόλα του κατά του Ελληνικού πλοίου που όδευε ολοταχώς να μπει στο λιμάνι της Ερμούπολης.
Ο Σουρμελής δια καταλλήλων ελιγμών έφερε το πλοίον του σε τέτοια θέση ώστε «να μη παρουσιάζει πλευράν προς τον εχθρόν και διέταξε τους πυροβολητές του, οίτινες είχον διαταχθή να ευρίσκωνται εις θέσιν μάχης, να βάλλουν δια του πρυμναίου πυροβόλου της κατά του «Ιτζεδίν». Ένα από τα βλήματα του Ένωσις βρίσκει τον αριστερό τροχόν του «Ιτζεδίν» τον οποίον και συνέτριψε. Έτσι το Τουρκικό πλοίον χάνει αυτόματα το μέγιστον μέρος της ταχύτητος του και της ευελιξίας του. Ο αδαής πλοίαρχος του «Ιτζεδίν» αντί κατόπιν τούτου να αφήσει ελεύθερον το πεδίον εις το ταχύτατον και με ισχυρότατον οπλισμό Τουρκικό πολεμικό «Χουδαβερδικέρ» να καταδιώξει και καταναυμαχήσει με το Ένωσις για να προφυλάξει το πλοίον του, το έφερε παραπλεύρως της Τουρκικής ναυαρχίδας. Αυτό ήταν ένα τεράστιο σφάλμα το όποιο θα επωφεληθεί ο έμπειρος Σουρμελής, ό όποιος έσπευσε να φέρει το δικό του πλοίο «Ένωσις» εις θέσιν παράλληλη, έτσι ώστε να βρίσκεται μεταξύ του «Χουδαβερδικέρ» και του πλοίου του να παρεμβάλλεται το «Ιτζεδίν», με αποτέλεσμα να μη δύναται ούτε το «Χουδαβερδικέρ» να βάλλει εναντίον του.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα τα τρία, πλοία έπλεαν παράλληλα με το Ελληνικό πλοίο διαρκώς να πλησιάζει προς το λιμάνι της Σύρου που ήταν και ο αρχικός σκοπός του. Το «Ιτζεδίν» συνέχισε τους κανονιοβολισμούς εναντίον του αλλά άνευ αποτελέσματος. Όταν πλέον ευρίσκοντο εις μικράν απόστασιν από το λιμάνι περίπου μισό μίλι το «Ένωσις» με μια αριστοτεχνική μανούβρα διέφυγε του παραλλήλου πλού και ενώ η Τουρκική ναυαρχίδα ετοιμάζεται να το πλήξει, με δύο εύστοχες βολές το «Ένωσις» καταφέρνει κυριολεκτικά να σαρώσει το κατάστρωμά της Τουρκικής ναυαρχίδας, να διαλύσει δύο λέμβους της και παρ’ ολίγον μάλιστα να σκοτώσει τον Άγγλο πλοίαρχο του τούρκικου πλοίου ναύαρχο Χόβαρτ Πασσάν.
Την σύγχυση που επικράτησε εκμεταλλεύτηκε ο Έλληνας καπετάνιος και καταφέρνει να μπει ολοταχώς στο λιμάνι της Ερμουπόλεως, ενώ και τα δύο Τουρκικά πολεμικά «έβαλλον λυσσωδώς, αλλ’ αστόχως, κατ’ αυτού». Το «Ένωσις» εν τω μεταξύ ύψωσε «μέγαν σημαιοστολισμόν» και σκοπίμως αγκυροβόλησεν όπισθεν μιας Αυστριακής κορβέτας που υπήρχε στο λιμάνι «προτάξασα αυτήν ως ασπίδα» [..].
Το θέαμα της απροόπτου αυτής ναυμαχίας παρακολούθησε εναγωνίως ολόκληρη η Ερμούπολη. Αρχικώς και μόλις ακούσθησαν οι πρώτες βολές έντρομοι οι Ερμουπολίτες εξήλθον εις τους εξώστας και τας ταράτσας των οικιών των δια να διαπιστώσουν τι συμβαίνει και ακολούθως να παρακολουθήσουν τα ναυμαχούντα πλοία. Όπως η πόλις είναι κτισμένη αμφιθεατρικώς, με το μεγαλύτερο μέρος των οικιών να αντικρίζουν το πέλαγος και τον λιμένα και εκείνη την εποχή όχι τόσο πυκνοκτισμενη. Πολλοί άλλοι έσπευσαν εις την παραλία δια να παρακολουθήσουν από πιο κοντά τα διαδραματιζόμενα. Όταν το «Ένωσις» διέφυγε των διωκτών της και εισήλθε σημαιοστόλιστος στο λιμάνι, οι χιλιάδες των Ερμουπολιτών, πους είχαν συρρεύσει εις την παραλία, ζητωκραύγαζαν φρενιτιωδώς, «ενηγκαίζοντο αλλήλους, έκλαιον από συγκίνησιν και ενθουσιασμόν». Μπροστά τους είχε διεξαχθει μια ναυμαχία με ένα από τα αγαπημένα και θρυλικά πλοία της εποχής και το Ελληνικό πλοίο είχε όχι μονό νικήσει αλλά και ρεζιλέψει τα τουρκικά εχθρικά πλοία.
Όταν το ΈΝΩΣΙΣ αγκυροβόλησε, ο Σουρμελής εξήλθε του σκάφους δια να μεταβεί εις το Λιμεναρχείο, οι ενθουσιώδεις Ερμουπολίτες τον σήκωσαν στα χέρια ψηλά και «ωδηγήθη ως θριαμβευτής εις το Λιμεναρχείον». Και ήταν πράγματι έτσι.
Ο έμπειρος εμποροπλοίαρχος «επέτυχεν, αψηφών δύο ασυγκρίτως αξιομαχότερα πολεμικά, όχι μόνο να διασπάση τον κλοιόν των, όχι μόνον να εισέλθη άθικτος εις τον λιμένα, αλλά προς τούτοις να επιφέρη σημαντικάς ζημιάς εις τα εχθρικά πλοία, με μόνον τρείς βολάς τας οποίας έρριψε.».
Τα πράγματα όμως και η ιστορία δεν τελειώνουν εδώ
Ποιος ήταν αυτός ο Χόβαρντ Πασσάς ;
Ο κύριος αυτός δεν ήταν Τούρκος αλλά Άγγλος. Κλήθηκε να υπηρετήσει στο οθωμανικό ναυτικό ως μισθοφόρος και ήταν ένας ικανός Βρετανός κυβερνήτης. Ο Σουλτάνος τον προήγαγε σε υποναύαρχο και του ανέθεσε την οργάνωση του οθωμανικού στόλου. Όταν ο Χόβαρτ είδε ότι το σχέδιό του της συλλήψεως ή καταβυθίσεως του «Ενωσις» απέτυχε, αγκυροβόλησε τα δύο πολεμικά του εις την είσοδο του λιμένος της Σύρου, και έστειλε επιστολή προς τον Νομάρχη υποβάλλων αναφοράν ζητώντας την επιβολήν κυρώσεων κατά του Ελληνικού σκάφους χαρακτηρίζοντάς το ως….. ως πειρατικό, ζητώντας το ζήτημα αυτό να υποβληθεί στην κρίση των Προξένων των ευρισκομένων στην Σύρο. Φυσικά σε καμία περίπτωση δεν ήταν νοητή η παραδοχή της αξιώσεως του Χόβαρτ από τις Ελληνικές Αρχές. και τότε τι έκανε ο ΑγγλοΤουρκος ναύαρχος ;
Παρέταξε τα Τουρκικά πολεμικά εις την είσοδο του λιμένος της Σύρου δημιουργώντας ένα είδος αποκλεισμού η καλύτερα πολιορκίας της Σύρου .
Εν τω μεταξύ εις την πόλη ο αναβρασμός είχε κορυφωθεί. Πολύ σημαντική είναι η πληροφορία που έχουμε, ότι συνεδριάζοντας γέροντες Ψαριανοί, παλαιοί πυρπολιτές των ενδόξων χρόνων της Επαναστάσεως, που διέμεναν πλέον στην Ερμούπολη να ετοιμάζουν πυρπολικά για την ανατίναξιν των εχθρικών πολεμικών.
Οι Τούρκοι από την άλλη κατά την πάγια συνήθειά τους η οποία επί αιώνες διαιωνίζεται είχαν παραβεί όλες τις διεθνείς νόμιμες ενέργειες πολεμικών πράξεων πολιορκώντας το λιμάνι της Σύρου και αυτό διότι η Τουρκία όχι μόνον δεν ευρίσκετο σε εμπόλεμο κατάσταση αλλά διατηρούσε και διπλωματικές σχέσεις με την Σύρο.
Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των εν Σύρω προξένων των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι όποιοι διεμήνυσαν στον Τούρκο ναύαρχο δια του εν Σύρω προξένου της Τουρκίας Αξελού, ότι «με τον λιμένα της Σύρου συνδέονται πλείστα όσα ναυτικά συμφέροντα των χωρών των και εξελίσσονται δια τας εις βάρος τούτου γενομένας πολεμικάς πράξεις».
Συγχρόνως και ο κυβερνήτης της Αυστριακής κορβέτας Βάλλ που βρισκόταν αγκυροβολημένη στο λιμάνι της Σύρου διεμαρτυρήθη κατά της τουρκικής αυτής αυθαιρεσίας, προσθέτοντας μάλιστα ότι «δεν δύναται ν’ ανεχθή την τοιαύτην κατάφωρον παραβίασιν των διεθνών νομίμων ενεργουμένην προ των ομμάτων του», προσθέτοντας ότι εάν τολμούσαν να σηκώσουν χέρι στο ΈΝΩΣΙΣ εντός του λιμένος της Σύρου, και παράλληλα αν δεν ελύνετο η πολιορκία θα εβαλε ενάντιων των τουρκικών πλοίων.
Η ιστορία στη συνέχεια γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρουσα καθώς τα νέα φτάνουν πλέον στην Αθήνα, όπου οι μεν Πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων απέστειλαν εσπευσμένως στην Σύρο το Γαλλικό πολεμικό «Forbin», με σκοπό ο κυβερνήτης του να συστήσει στον Χόβαρτ Πασσά να εγκαταλείψει τον λιμένα της Σύρου και «να αποστή πάσης ενεργείας δυναμένης να περιπλέξη περισσότερον την κατάσταση».
Η Ελληνική Κυβέρνηση, πιεζόμενη από την αγανάκτηση του Αθηναϊκού λαού και μη δυναμένη τίποτα καλύτερο να κάνει, αποφάσισε για την ενίσχυση της Σύρου, ν’ αποστείλει το μοναδικό τότε αξιόλογο πολεμικό Ελληνικό σκάφος την «Ελλάδα».
Η Γαλλική φρεγάτα εισέπλευσε στο λιμάνι της Ερμούπολης την 4η Δεκεμβρίου 1868 και ευθύς αμέσως ο κυβερνήτης της επικοινώνησε με τον Τούρκο στόλαρχο. Αποτέλεσμα της συναντήσεως αυτής ήταν ο Χόβαρτ να κόψει την πολιορκία και να αποχωρίσει από την είσοδο του λιμανιού αλλά να αγκυροβολήσει πιο πέρα τα πολεμικά του, που εν τω μεταξύ είχαν γίνει τρία αφού είχε προστεθεί και τρίτο Τουρκικό πολεμικό, το όποιο είχε αγκυροβολήσει απέναντι στο «Φανάρι» (Γαϊδουρονήσι).
Ενώ λοιπόν τις απογευματινές ώρες άρχισαν να φεύγουν τα τρία Τουρκικά πολεμικά προς την διεύθυνσιν της Κέας, ακριβώς εκείνη την ώρα εμφανίζεται το Ελληνικό πολεμικό «Ελλάς», με ανοικτές τις θυρίδες των κανονιών και «φέρουσα μέγαν σημαιοστολισμόν.»
Η επακολουθήσασα διακοπή των διπλωματικών σχέσεων Ελλάδος και Τουρκίας, η ανάκληση του Τούρκου πρεσβευτού από την Αθήνα και η αναχώρηση από την Σύρο του Τούρκου προξένου Αξελού, επέφεραν επιδείνωση της καταστάσεως. Τα γεγονότα πλέον αρχίζουν και παίρνουν μορφή διπλωματικού θρίλερ. Λίγες ώρες μετά την άφιξη της «Ελλάδος» εθεάθησαν πέντε πλέον Τουρκικά πολεμικά να περιπολούν έξω από το λιμάνι της Σύρου, «διεγείροντα τον ερεθισμόν των κατοίκων της εμπορικής ταύτης πόλεως, ήτις φαίνεται να είναι θέατρον σοβαρών γεγονότων».
Το χειρότερο είναι ότι ο Χόβαρτ αποστέλλει νέο τελεσίγραφο κατά το όποιο διαμηνύει ότι απαγορεύει τον απόπλου όχι μόνο του «Ενωσις», αλλά και του άλλου Ελληνικού επιδρομικού ΚΡΗΤΗ, το οποίο ευρίσκετο τότε και αυτό στο λιμάνι της Σύρου. Παράλληλα κατεβάζει τις βάρκες από τα πέντε πολεμικά πλοία του, επανδρωμένες με οπλισμένους στρατιώτες εκτελώντας περιπολίες εντός αυτού.
Τι συνέβη όμως αυτή τη δύσκολη στιγμή;
Βρισκόμαστε στον Χειμώνα του Δεκεμβρίου του 1868. Η ανησυχία στην πόλη είχε κορυφωθεί. Μετά την πάροδον των πρώτων ενθουσιασμών όλοι έβλεπαν την αδυναμία της Ελληνικής Κυβερνήσεως να παράσχει οιποιανδήποτε αξιόλογη βοήθεια και κατά συνέπεια η πόλη ευρίσκετο στην διάθεσιν των Τούρκων.
Οι επικρίσεις κατά της Κυβερνήσεως εγίνοντο καθημερινώς οξύτεραι, η δε παρουσία του ασήμαντου ξύλινου σκάφους του Ελληνικού Ναυτικού, της «Ελλάδος», αντί παρηγοριάς, «διήγεφε τον φόβον και οίκτον εις τους κατοίκους της νήσου ταύτης».
Την κατάσταση έκανε ακόμα πιο δραματική η εκ μέρους του Χόβαρτ επίδοσις προς τον Νομάρχη Κυκλάδων τελεσιγράφου, που αξίωνε την «παράδοσιν της ΈΝΩΣΕΩΣ ή την καταστροφή της, άλλως ειδοποίει ότι θα την έπαιρνε δια της βίας», και σαν να μην έφτανε αυτό, οι Συριανοί τρώνε άλλο ένα χαστούκι όταν ο πλοίαρχος της «Ελλάδος» θεώρησε φρόνιμο να φύγει από Σύρου και την 9ην Δεκεμβρίου 1868, πέντε ημέρας μετά τον επιδεικτικό κατάπλου της, επιστρέφουσα εις Πειραιά».
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ήταν φυσικό να αρχίσει η αντίδραση. Οι έμποροι της Σύρου ζήτησαν την μεσολάβηση των ξένων Προξένων «προς εξεύρεσιν λύσεως». Πράγματι οι ξένοι Πρόξενοι ανέλαβαν πρωτοβουλία ρυθμίσεως του αδιεξόδου. Κατόπιν συνεννοήσεων και διαπραγματεύσεων, οι οποίες διήρκεσαν επί πολλάς δραματικές ημέρες, συμφωνήθηκε τελικά το ΈΝΩΣΙΣ να μεταφερθεί συνοδεία της Γαλλικής και της Αυστριακής κορβέτας, που ευρίσκοντο στο λιμάνι της Σύρου, στον Πειραιά, όπου και ευελπιστούσαν να ελύετο το ζήτημα. Και ενώ όμως η συμφωνία είχε επέλθει και οι Συριανοί ελπίζον ότι τα βάσανά των είχαν τελειώσει, μια παράγραφος στο συμφωνητικό του Νομάρχου Κυκλάδων να θέση την φράση «υπείκων εις την βίαν», ματαίωσε πάλιν την συμφωνία και η κατάσταση παρέμεινε αμετάβλητος προς απογοήτευση αλλά και προς τρόμο όλων.
Σαν να μην έφτανε αυτό ο αποκλεισμός του λιμένος της Σύρου και ο εγκλωβισμός των δύο σημαντικότερων καταδρομικών, με τα οποία «εφωδιάζοντο οι εν Κρήτη επαναστάται, της ΕΝΩΣΕΩΣ και της ΚΡΗΤΗΣ, είχαν κλονίσει πολύ το ηθικόν των εν Κρήτη αγωνιστών οι οποίοι είχαν στερηθεί από την βοήθεια που είχαν ως εκείνη την στιγμή από τους Συριανούς και την υπόλοιπη Ελλάδα.
Ο αποκλεισμός της Σύρου παρατάθηκε για ακόμα 40 ημέρες, ενώ οι εχθροπραξίες επεκτάθηκαν έως τις 9 Ιανουαρίου 1869, όταν η Κυβέρνηση Βούλγαρη με την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων επέτυχαν τον τερματισμό της επαναστάσεως.
Ο τουρκικός στόλος παρέμεινε όμως στην ευρύτερη περιοχή μέχρι που η ελληνική κυβέρνηση, την οποία είχε αναλάβει στο μεταξύ ο Θρασύβουλος Ζαΐμης, υπέκυψε στην αξίωση των Μεγάλων Δυνάμεων να δεχθεί τον Φεβρουάριο του 1869 τους ταπεινωτικούς όρους που επέβαλε η Τουρκία, με την πρόσθετη απειλή ότι, αν δεν γίνονταν δεκτοί, θα εκδιώκονταν από την 39 Κωνσταντινούπολη οι εκεί Έλληνες ομογενείς, ενώ αιωρούνταν και το ενδεχόμενο πολέμου μεταξύ των δύο χωρών, οι διπλωματικές σχέσεις των οποίων είχαν ήδη διακοπεί από τις 4 Δεκεμβρίου 1868.
Οι όροι αυτοί, που απετέλεσαν το σάβανο της Κρητικής Επανάστασης, ήταν:
α) Μη στρατολόγηση εθελοντών-ανταρτών επί ελληνικού εδάφους για επίθεση κατά της τουρκικής επικράτειας.
β) Απαγόρευση του εφοδιασμού πλοίων σε ελληνικούς λιμένες με υλικό προοριζόμενο για εξεγέρσεις σε εδάφη της τουρκικής επικράτειας.
γ) Επιστροφή των Κρητών προσφύγων στην Κρήτη, εφόσον το επιθυμούν. Για τους Τούρκους το αποτέλεσμα της Διάσκεψης στο Παρίσι, με την οποία τέθηκε τέρμα στην ελληνοτουρκική ρήξη και στην Κρητική Επανάσταση, υπήρξε απροσδόκητο. Ο Τούρκος πρέσβης στη γαλλική πρωτεύουσα, σε έκθεσή του προς τον μεγάλο βεζίρη Ααλή πασά την 20ή Φεβρουαρίου 1869, ανέφερε μεταξύ άλλων: «Πρέπει να είμαστε αιωνίως ευγνώμονες στην εξέχουσα πολιτική προσωπικότητα την οποία έστειλε η θεία πρόνοια να προεδρεύσει της Διάσκεψης. Το αποτέλεσμα που επιτύχαμε ξεπέρασε όλες τις ελπίδες μας».
Η προσωπικότητα που έστειλε… η θεία πρόνοια για να προεδρεύσει της Διάσκεψης ήταν ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Κάρολος Αυγουστίνος Λαβαλέτ. ΚΑΡΟΛΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ LA VALETTE.
Πρόσθετο στοιχείο ταπείνωσης της Ελλάδας από τις Μεγάλες Δυνάμεις στη Διάσκεψη των Παρισίων του Φεβρουαρίου 1869, που λειτούργησε, υποτίθεται, ως διεθνές δικαστήριο, είναι το γεγονός ότι η Τουρκία μετέσχε των εργασιών της ως ισότιμο μέλος με τις άλλες Δυνάμεις ενώ ήταν κρινόμενη. Κρινόταν η διαφορά της με την Ελλάδα. Η Ελλάδα παρίστατο απλώς, χωρίς δικαιώματα ισότιμου μέλους, γεγονός που ανάγκασε τον Έλληνα αντιπρόσωπο να αποχωρήσει και την κυβέρνηση Βούλγαρη να βρει την ευκαιρία να παραιτηθεί. Το Κρητικό Ζήτημα ούτε καν συζητήθηκε. Η απόφαση όμως της Διάσκεψης έθετε ουσιαστικά ταφόπλακα στην επανάσταση της Κρήτης, ο αριθμός των θυμάτων της οποίας 41 είχε ξεπεράσει τον Δεκέμβριο του 1868 τους 8.000.
Τα καταδρομικά ΕΝΩΣΙΣ και ΚΡΗΤΗ, μετά το τραγικό τέλος της επανάστασης, εντάχθηκαν στον ελληνικό στόλο.
Τι απέγινε το ΕΝΩΣΙΣ
Το ατμόπλοιο ΈΝΩΣΙΣ εντάχθηκε και έγινε μέλος του ελληνικού στόλου και χρησιμοποιήθηκε ως βοηθητικό πλοίο έως ότου με τον χρόνο αχρηστεύθηκε και εγκαταλείφθηκε στις λάσπες του Πόρου από όπου και εκποιήθηκε αργότερα ως παλιοσίδερα.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ:
Έγγραφο, το οποίον απεστάλη προς τον Ν. Σουρμελή) την επομένην της επιτυχούς ναυμαχίας της «Ένώσεως». Αυτό ίσως αποτελεί και την μοναδικήν (ημί)επίσημον τιμητικήν διακρίσιν που του εγένετο.
«Αθήναι την 3 Δεκεμβρίου 1868
Προς τον Κύριον Ν. Σουρμελήν, πλοίαρχον.
Εις Σύρον.
Αξιότιμε Κύριε,
Γινόμεθα ευχαρίστως ηχώ των αισθημάτων της Κρήτης και του Πανελληνίου, αποδίδοντες υμίν τον οφειλόμενον περιφανή έπαινον δια την εκτέλεσιν των δύο τελευταίων πλόων της Ενώσεως, ήτις υπό την διεύθυνσιν υμών επρόσθεσεν ένδοξον σελίδα εις την ιστορίαν του Ελληνικού Ναυτικού.
Το όνομα της Ενώσεως αχώριστον ήδη από το υμέτερον, θέλει προσφέρει εις το εξής με αίσθημα δικαίας υπερηφάνειας το Ελληνικόν Έθνος.
Παρακαλούντες υμάς να διαβιβάσετε την έκφρασιν θαυμασμού και της ευγνωμοσύνης μας προς όλους τους μηχανικούς, αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και ναύτας, οίτινες συνεμερίσθησαν μεθ’ υμών τον κίνδυνον και την δόξαν.
Υποσημειούμεθα
Η εν Αθήναις υπέρ των Κρητών Κεντρική Επιτροπή
Μ. ΡΕΝΙΕΡΗΣ, Γ. ΚΟΜΝΟΣ, ΣΠ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ, Γ. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ».
