Γράφει ο Ηρακλής Καλογεράκης
Η οικογένεια Μωραϊτίνη, με ρίζες στην Αίγινα από την εποχή του Καποδίστρια, ανέδειξε πολιτικούς, δικαστικούς και στρατιωτικούς. Ο Αριστείδης Μωραϊτίνης (1806–1875), διετέλεσε πρόεδρος του Αρείου Πάγου, ήταν στενός φίλος του Καποδίστρια που τον συνόδευσε όταν πήγε στην Αίγινα, την πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (1828–1829). Αργότερα μετά την κατάργηση της βασιλείας, διετέλεσε πρωθυπουργός στη μεταβατική περίοδο (15 Μαρτίου 1924 έως 19 Μαρτίου 1924). Ο εγγονός του, Αριστείδης Μωραϊτίνης, γεννήθηκε στην Αίγινα στις 3 Φεβρουαρίου 1891 και υπήρξε ένα από τα πιο φωτεινά μυαλά και γενναίες μορφές της νεότερης ελληνικής στρατιωτικής ιστορίας.
Εισήχθη στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων (ΣΝΔ) τον Σεπτέμβριο του 1906 και αποφοίτησε το 1910 ως Σημαιοφόρος του τότε Βασιλικού Ναυτικού. Υπηρέτησε στο Πολεμικό Ναυτικό πριν τη σταδιοδρομία του ως αεροπόρος, αποκτώντας εμπειρίες που συνέβαλαν στην επαγγελματική του εξέλιξη.
Τον Οκτώβριο του 1912, κατά τη διάρκεια του Α Βαλκανικού Πολέμου, υπηρετούσε ως Ύπαρχος στο Τορπιλοβόλο Τ-15, υπό τις διαταγές του Αρχηγού Στόλου Ναυάρχου Κουντουριώτη, που επιχειρούσε κυρίως στη Λήμνο και το Βόρειο Αιγαίο. Το Τ-15 είχε επίσης και ρόλο υποστήριξης, παρέχοντας υπηρεσίες ρυμούλκησης, ασφάλειας και διάσωσης, στο υδροπλάνο “Ναυτίλος” / Astra, το οποίο αναλάμβανε αποστολές αναγνώρισης και βομβαρδισμού στη Καλλίπολη και το Αιγαίο.
Η αποστολή στα Δαρδανέλια: Ένα παγκόσμιο ορόσημο
Αρχές του 1913, καθώς ο «Ναυτίλος» παρουσίαζε σοβαρά μηχανικά προβλήματα, ο Αρχηγός του Ελληνικού Στόλου αποφάσισε να χρησιμοποιήσει ένα υδροπλάνο τύπου Maurice Farman Hydroplane με χειριστή τον υπολοχαγό Μ. Μουτούση για να κατοπτεύσει τις ναυτικές δυνάμεις των Οθωμανών στα Δαρδανέλια. Στην αποστολή είχε προβλεφθεί να υπάρχει και παρατηρητής από το ναυτικό, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να αναγνωρίσει τα πλοία του εχθρικού στόλου. Τη θέση αυτή ανέλαβε ο Αριστείδης Μωραϊτίνης, αφού παρ’ όλο που δεν είχε πτητική εμπειρία, ζήτησε από τον κυβερνήτη του θωρηκτού «Αβέρωφ», αντιπλοίαρχο Σοφοκλή Δούσμανη, να συμμετάσχει στην αποστολή. Τελικά η πρότασή του έγινε δεκτή, μετά από έγκριση του ίδιου του αρχηγού στόλου, ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη.
Αποθαλασσώθηκαν την 24 Ιανουαρίου 1913 από τον κόλπο του Μούδρου της Λήμνου και διεξήγαγαν μια αποστολή εντοπισμού, αναγνώρισης και βομβαρδισμού των πλοίων του τουρκικού στόλου που είχε συγκεντρωθεί στα Δαρδανέλια. Για την ιστορία, ο υπολοχαγός Μ. Μουτούσης, είχε ανακληθεί από το Ηπειρωτικό Μέτωπο το Δεκέμβριο του 1912 για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη Ναυτική Αεροπορία.
Στην αποστολή αυτή, που διήρκεσε 2 ώρες και 20 λεπτά, κατάφεραν όχι μόνο να εντοπίσουν και να αναγνωρίσουν τα εχθρικά πλοία, μα και να τα χαρτογραφήσουν.
Στην πτήση τους αυτή πέταξαν πάνω από τη ναυτική βάση του τουρκικού στόλου στο Ναγαρά των Δαρδανελίων και κατάφεραν να ρίξουν τέσσερις χειροβομβίδες. Δύο κατά των πλοίων και δύο κατά των παράκτιων οχυρών.
Αν και η επίθεση αυτή δεν προκάλεσε σπουδαίες βλάβες στο υλικό, έπληξε το ηθικό και ήταν η πρώτη οργανωμένη αεροπορική επιχείρηση ναυτικής συνεργασίας στον κόσμο. Ήταν η πρώτη φορά παγκοσμίως που αεροπλάνο πραγματοποίησε αποστολή ναυτικής συνεργασίας, εντόπισε τον στόλο, έριξε χειροβομβίδες και επέστρεψε με πολύτιμες πληροφορίες. Ο Μωραϊτίνης κατάφερε να αποτυπώσει σε ένα πρόχειρο σκαρίφημα τη θέση, το όνομα και το είδος των οθωμανικών πλοίων Κατά την επιστροφή το υδροπλάνο, λόγω βλάβης της μηχανής, προσθαλασσώθηκε αναγκαστικά και στη συνέχεια ρυμουλκήθηκε μέχρι τη βάση του από το αντιτορπιλικό “Βέλος” που ήταν το πλοίο συνοδείας. Το αεροπλάνο τους είχε διανύσει μια απόσταση πάνω από 250 χιλιόμετρα, ένα επίτευγμα πολύ σημαντικό για την εποχή”.
Μέχρι τότε η χρήση του αεροπλάνου για να πλήξει τον εχθρό ήταν αδιανόητη γιατί τη θεωρούσαν αδύνατη. Όμως, δύο αξιωματικοί, με ελάχιστη εκπαίδευση και με ένα πρωτόγονο για τα σημερινά δεδομένα υδροπλάνο, πέταξαν πάνω από εχθρικές περιοχές, προκάλεσαν πανικό και επέστρεψαν στη βάση τους με ασφάλεια και με πολύτιμες πληροφορίες. Πέταξαν με το χέρι χειροβομβίδες, δεν ανεφοδιάστηκαν πουθενά γιατί δεν μπορούσαν, και γύρισαν περήφανοι χωρίς να γνωρίζουν πώς με τη πτήση τους αυτή, έγραψαν μια σελίδα στη παγκόσμια ιστορία. Όλος ο κόσμος εντυπωσιάστηκε, οι εφημερίδες της εποχής σε Ελλάδα και εξωτερικό εξήρε την τόλμη των δύο ανδρών.
Η χώρα μας δοξάστηκε για μια ακόμη φορά, αφού η κατασπαραγμένη από τον εθνικό διχασμό Ελλάδα, μπορούσε να πρωτοπορεί σε τακτικό και στρατηγικό πεδίο. Το αεροπλάνο αποτέλεσε από τότε σημαντικό όπλο!
Ίδρυση του Ναυτικού Αεροπορικού Σώματος (1914-1917)
Μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων και τη διεθνή επιτυχία της πρώτης ελληνικής αεροπορικής αποστολής στα Δαρδανέλλια (24 Ιανουαρίου 1913), ξεκίνησε η επίσημη προσπάθεια για τη δημιουργία Ναυτικής Αεροπορίας.
Αρχές του 1914, ο Πλωτάρχης Αριστείδης Μωραϊτίνης, ζήτησε με προσωπική του αναφορά, να εκπαιδευτεί ως πιλότος. Μετά την έγκριση του Ναυτικού και την υποστήριξη Βρετανών Αξιωματικών, δημιούργησαν ένα μικρό αεροδρόμιο και μια σχολή, σε περιοχή μεταξύ Σκαραμαγκά και Ελευσίνας, όπου το φθινόπωρο άρχισε από τους Άγγλους, η εντατική εκπαίδευση του Μωραϊτίνη και άλλων δύο αξιωματικών.
Η σχολή με τη βοήθεια των Άγγλων απέκτησε 3 Βρετανικά υδροπλάνα Sopwith Greek Seaplane που αποτέλεσαν τον πυρήνα τού Ναυτικού Αεροπορικού Σώματος και εκτελούνταν με αυτά οι πρώτες εκπαιδευτικές πτήσεις.
Αρχές του 1915, λόγω επιχειρησιακών απαιτήσεων και ακαταληλότητας του εδάφους, η σχολή μεταφέρθηκε στο Παλαιό Φάληρο, που ήταν πιο κατάλληλο για εκπαιδευτικές και επιχειρησιακές δραστηριότητες καθώς και για την εκτέλεση των αναγκαίων επιδιορθώσεων στα υδροπλάνα. Η εκπαίδευση εκεί ήταν εντατική και γινόταν με δύο τύπους αεροσκαφών, τα Sopwith Greek Seaplane και τα υδροπλάνα τύπου Henry Farman (HF 22). Τον Φεβρουάριο του 1915, ο Μωραϊτίνης αποφοίτησε επιτυχώς από τη σχολή και έγινε ο πρώτος «πτυχιούχος αεροπόρος».
Τον Σεπτέμβριο του 1916 εντάχθηκε στο Κίνημα της Εθνικής Αμύνης, που οργάνωσε ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη και ήταν υπέρ ης εντάξεως της Ελλάδας στο πλευρό των συμμάχων (Εγκάρδια Συνεννόηση – Entente) και εναντίον της ουδετερότητας που υποστήριζε ο τότε Βασιλεύς Κωνσταντίνος και η κυβέρνησή των Αθηνών.
Στις 12 Οκτωβρίου 1916, η προσωρινή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη εξέδωσε διάταγμα για την επίσημη ίδρυση του Ναυτικού Αεροπορικού Σώματος και ο Μωραιτίνης σχημάτισε τη 1η Μοίρα Ναυτικής Αεροπορίας που είχε βάση το Καζαβίτιο της Θάσου.
Στις 3 Νοεμβρίου 1916 προσκλήθηκαν οι πρώτοι στρατιωτικοί που είχαν πτυχίο αεροπόρου (χειριστή -παρατηρητή) για ένταξη και Διοικητής του ΝΑΣ παρέλαβε ο Υποπλοίαρχος Μωραϊτίνης, ενώ εκτός των Αξιωματικών του Ναυτικού που στελέχωσαν το Αεροπορικό Σώμα, επιλέχθηκαν και μερικοί ιδιώτες που σύναψαν σύμβαση 5ετούς παραμονής. Στη συνέχεια οργάνωσε τη 2η Μοίρα Ναυτικής Αεροπορίας με βάση στον Μούδρο της Λήμνου και τέλος σχηματίστηκε η 3η Μοίρα με έδρα στο Σταυρό της Χαλκιδικής και η 4η Μοίρα με έδρα τα Λεγραινά.
Το 1917, το ΝΑΣ κατοχυρώθηκε ως σώμα με τον νόμο 788/1917 έχοντας στη δύναμη του, 43 αεροπλάνα και αεροπορικές ευκολίες στο Παλαιό Φάληρο, Σούνιο, Λήμνο, Θάσο και Στρυμονικό κόλπο. Αμέσως μετά, με τον βαθμό το πλωτάρχη πλέον ανέλαβε τη διοίκηση της Ναυτικής Αεροπορίας.
Ο Μωραϊτίνης, διακρίθηκε για την τόλμη και την ικανότητά του και επέσυρε τον θαυμασμό τού Αρχηγείου της Αγγλικής Αεροπορίας, όταν πέταξε για αναγνωρίσεις στα Δαρδανέλια και την Κωνσταντινούπολη, όταν έλαβε μέρος στις επιθετικές ενέργειες κατά του γερμανικού αεροδρομίου της Δράμας (τον Μάρτιο του 1917), αλλά και για τις επιθετικές πτήσεις κατά των γερμανικών πολεμικών πλοίων «Γκέμπεν» και «Μπρεσλάου» (Ιανουάριο του 1918), που είχαν «αποκλειστεί» από τους Συμμάχους εντός των Στενών.
Τα πλοία αυτά είχαν τύποις ενταχτεί στο Οθωμανικό Ναυτικό, είχαν αλλάξει τα ονόματα τους και τα γερμανικά πληρώματά τους φορούσαν τουρκικές φορεσιές.
Το ΝΑΣ, μέχρι το τέλος του μεγάλου πολέμου, έγραψε ένδοξες σελίδες με τις αποστολές που ανέλαβε εναντίων των Γερμανικών και Βουλγαρικών στρατευμάτων στην Μακεδονία και τη Θράκη. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μωραϊτίνης είχε συνολικά εννέα επιβεβαιωμένες καταρρίψεις εχθρικών αεροσκαφών και παραμένει μέχρι σήμερα ο μοναδικός «άσσος» της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ελληνικό Σμήνος αποτελούμενο από 4 αεροσκάφη της Η.2 (Hellenic.2) μοίρας, με επικεφαλής τον πλωτάρχη Αριστείδη Μωραϊτίνη πέταξε στο αεροδρόμιο του Αγίου Στεφάνου, στην Κωνσταντινούπολη. Η εμφάνιση των Ελλήνων αεροπόρων πάνω από την Πόλη σκόρπισε χαρά και ενθουσιασμό, στον εκεί ελληνικό πληθυσμό.
Διεθνής αναγνώριση και ήθος
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μωραϊτίνης συμμετείχε σε πολεμικές επιχειρήσεις στο πλευρό των Γάλλων και Βρετανών. Κατά τη λήξη του είχε στο ενεργητικό του 185 πολεμικές αποστολές, από τις οποίες 40 περιπολίες αεροναυτικής συνεργασίας, 80 αποστολές βομβαρδισμού, 18 αποστολές διώξεως και το σπουδαιότερο 9 βεβαιωμένες καταρρίψεις εχθρικών αεροσκαφών.
Η ανδρεία του σε αποστολές αναγνώρισης και προσβολής στόχων τον κατέστησε σύμβολο γενναιότητας και τεχνολογικής πρωτοπορίας. Για τις υπηρεσίες του, τιμήθηκε με γαλλικό και βρετανικό σταυρό ανδρείας, ενώ ο ξένος τύπος της εποχής ανέφερε με θαυμασμό τις ελληνικές αεροπορικές αποστολές υπό την καθοδήγησή του.
Η Μ. Βρετανία, τον τίμησε επιπλέον με την απονομή του ανωτάτου παρασήμου του «Τάγματος Διακεκριμένης Υπηρεσίας» (Distinguished Service Order), γνωστού με τα αρχικά του “DSO”. Επίσης του πρόσφεραν ως δώρο και ένα προσωπικό του αεροπλάνο, ήταν ένα De Havilland DH.9 με αριθμό Ε-8991, που είχε χαραγμένη την επιγραφή: “To the Commander A.Moraitinis, D.S.O”. Το δώρο αυτό ήταν ουσιαστική αναγνώριση από την βρετανική κυβέρνηση για την ηρωική του δράση και την εξαιρετική του αξία ως πιλότου κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και παρέμεινε ενεργό στην υπηρεσία της Ελληνικής Ναυτικής Αεροπορίας (ΝΑΣ) μέχρι το 1932.
Βεβαίως, ο Μωραϊτίνης δεν ήταν Αντιπλοίαρχος (Commander) που έγραψαν αλλά επειδή έβλεπαν στη στολή του τα 3 σιρίτια που αντιστοιχούν στο Βρετανικό ναυτικό σε Αντιπλοίαρχο, μπερδεύτηκαν.
Ο τραγικός επίλογος στα 27 του χρόνια
Τέλη Νοεμβρίου 1918, ο Πλωτάρχης Μωραϊτίνης απογειώθηκε από το Παλαιό Φάληρο με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, για να παραβρεθεί στην παράδοση Συμμαχικού αεροπορικού υλικού για τις ανάγκες των Ελληνικών Δυνάμεων. Όμως, λίγο μετά την απογείωση του είχε ένα ατύχημα, που οδήγησε στην καταστροφή του αεροπλάνου του. Συνέχισε το ταξίδι του σιδηροδρομικώς και όταν ολοκληρώθηκε η παραλαβή του υλικού, αναζήτησε τρόπο επιστροφής στην Αθήνα. Ο Διοικητής της Διασυμμαχικής Αεροπορίας Ανατολής, Γάλλος Ταγματάρχης Denain, του διέθεσε το προσωπικό του αεροπλάνο, ένα Breguet-14 για το ταξίδι του.
Το συγκεκριμένο αεροσκάφος ήταν δύσκολο στον χειρισμό και εντελώς άγνωστο στον Μωραϊτίνη. Επιπλέον, απουσίαζε ο προσωπικός του μηχανικός, Αρχικελευστής Άγγελος Φωκάς, που ήταν σοβαρά ασθενής και έμεινε στην Αθήνα. Οι Γάλλοι διέθεσαν μαζί με το αεροπλάνο και ένα ιπτάμενο μηχανικό για να πετάξει μαζί του, αλλά ο Μωραϊτίνης, με υπερβολική αυτοπεποίθηση, αρνήθηκε και βιαστικά μπήκε στο μοιραίο εκείνο αεροπλάνο για να επιστρέψει στην υπηρεσία του. Αναχώρησε από τη Θεσσαλονίκη το μεσημέρι της 22 Δεκεμβρίου 1918, αλλά δεν έφτασε ποτέ στον τόπο του προορισμού του. Στη περιοχή του Ολύμπου και της Πιερίας τη μέρα εκείνη, επικρατούσε σφοδρή κακοκαιρία και το πιθανότερο είναι να άλλαξε πορεία και να έπεσε κάπου στο Αιγαίο. Οι έρευνες που έγιναν δεν απέδωσαν. Ποτέ δεν βρέθηκαν συντρίμμια του αεροπλάνου και το δυστύχημα αυτό παραμένει μέχρι σήμερα, ανεξιχνίαστο.
Παρά τις μάχες και πολυάριθμες πολεμικές αποστολές στις οποίες έλαβε μέρος κατά τους Βαλκανικούς και στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, ο θάνατός του δεν ήρθε από εχθρικά πυρά και δεν σκοτώθηκε σε μάχη. Ο «άσσος αεροπόρος μας» χάθηκε σε μια πτήση ρουτίνας, πιθανώς λόγω μηχανικής βλάβης, στα 27 μόλις του χρόνια, προκαλώντας λύπη, θλίψη και αγανάκτηση σε όσους είχαν ακούσει γ αυτόν. Αλλά, όπως συμβαίνει συχνά με τις μεγάλες μορφές, έφυγε και αυτός νωρίς και η είδηση του χαμού του, συγκλόνισε όλους τους μαχητές των Βαλκανικών και του Α’ ΠΠ, προκαλώντας μεγάλη θλίψη σε Ελλάδα, Γαλλία και Βρετανία.
Ένας ήρωας που δεν πρέπει να λησμονηθεί
Ο Αριστείδης Μωραϊτίνης δεν είναι απλώς μια ιστορική φιγούρα. Είναι σύμβολο του ελληνικού θάρρους, της καινοτομίας και του οράματος. Η Αίγινα μπορεί να είναι περήφανη που γέννησε έναν τέτοιον άνθρωπο. Τώρα είναι η ώρα να τον θυμηθούμε και να τον τιμήσουμε όπως του αξίζει.
Σήμερα, μια αεροπορική λέσχη με έδρα την Καβάλα, φέρει το όνομά του και μέσα από πλήθος δράσεων και εκδηλώσεων που κάνει, συμβάλλει στην έρευνα, την καταγραφή και διάδοση της αεροπορικής ιστορίας καθώς και την επέκταση του «αεροπορικού πολιτισμού» με κέντρο την ευρύτερη περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου.
Επίσης, στο Παλαιό Φάληρο, μπροστά από το κτίριο του πρώην Κρατικού Εργοστασίου Αεροσκαφών, εκεί που λειτουργεί το Μουσείο Ιστορίας της Πολεμικής Αεροπορίας (ΜΙΣΠΑ), υπάρχει μια προτομή του Μωραϊτίνη. Επιπλέον, η οδός που οδηγεί στην περιοχή φέρει το όνομά του, γεγονός που υπογραμμίζει τη σύνδεση του χώρου με το έργο και τη μνήμη του.
Γιατί η Αίγινα πρέπει να τον τιμά
Η Αίγινα, το όμορφο νησί του Αργοσαρωνικού, έχει τη σπάνια τιμή να είναι η γενέτειρα ενός παγκόσμιου πρωτοπόρου της αεροπορίας. Κι όμως, ο Αριστείδης Μωραϊτίνης παραμένει άγνωστος στους περισσότερους κατοίκους και επισκέπτες του νησιού.
Ίσως έχει έρθει η ώρα η τοπική κοινωνία να αποδώσει τη δέουσα τιμή:
Με την ονομασία μιας πλατείας ή οδού στο όνομά του,
Με ένα άγαλμα ή μνημείο που θα αφηγείται τη σύντομη αλλά σπουδαία πορεία του,
Με τη διδασκαλία της ιστορίας του στα σχολεία του νησιού,
Ή ακόμη με ένα μικρό μουσείο ή έκθεση για την ιστορία της ελληνικής αεροπορίας με επίκεντρο τον Μωραϊτίνη.
