«Ιστορικό αρχής ερεύνης εν σχετική συντομία»
Γράφει ο Γιώργος Μαστρογεωργίου
Τις τελευταίες μέρες το μυαλό μου απασχολούσε η αναζήτηση για το σημείο ταφής του Ιωάννη Λόγγου Ιουστινιάνη (Giovanni Giustiniani Longo). Ήταν Γενουατικής καταγωγής και η μοίρα τον όρισε να μάχεται στο πλευρό του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ΙΑ΄ κατά τη περίοδο της Αλώσεως της Βασιλεύουσας, εως και μερικές ώρες πριν τη τελική πτώση της Πόλεως αλλά και του ίδιου του αυτοκράτορα της. Λόγω σοβαρού τραυματισμού του, εγκατέλειψε το σημείο που υπερασπιζόταν και με πλοίο κατέφυγε στη Χίο όπου και πέθανε δύο μέρες μετά, συνέπεια του τραύματος τούτου.
Αναζητούσα σημεία αναφοράς ως προς τις τοποθεσίες μέσα από τις ήδη καταγεγραμμένες πηγές. Μία από αυτές σύμφωνα με την υπάρχουσα βιβλιογραφία ανέφερε κάποια στοιχεία. Επειδή ήθελα όμως περαιτέρω διερεύνηση καθώς καμιά φορά οι μεταφράσεις μπορεί να εμπεριέχουν λάθη ή και παραλείψεις αναζήτησα τα πρωτότυπα χειρόγραφα όσο βέβαια μπορούσε να μου δοθεί τέτοια δυνατότητα. Η πηγή αυτή δεν ήταν άλλη από το γνωστό ΧΡΟΝΙΚΟΝ του Γεώργιου Φρατζή. Αξιωματούχου και στενού συνεργάτη του τελευταίου αυτοκράτορα καθώς και αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων της πολιορκίας αλλά και της Άλωσης.
Ο Γεώργιος Φρατζής ή σωστότερα και τεκμηριωμένα τα τελευταία έτη Σφραντζής, που ήταν και το πραγματικό του όνομα, μετά την Άλωση πιάστηκε αιχμάλωτος και μετά από σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα ως ελεύθερος πλέον εγκαταστάθηκε στον Μυστρά και τελικώς στη Κέρκυρα όπου και έγινε μοναχός κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Το 1477 λίγο πριν πεθάνει συνέγραψε το Χρονικό κατά παράκληση των εκεί πρεσβύτερων. Ήταν σύντομο και περιγραφικό όσον αφορά τα γεγονότα της Άλωσης και όχι ιδιαίτερα μεγάλο ως έργο. Μετά από σχεδόν 100 χρόνια εμφανίστηκε ένα άλλο χρονικό ομότιτλο αλλά πιο περιεκτικό, πολύ αναλυτικό και ιδιαίτερα μεγάλο που επίσης αποδιδόταν στον ίδιο. Αυτό ονομάστηκε Chronicon Majus(μεγάλο) και το πρότερο, Chronicon Minus (μικρό). Για το μεγάλο Χρονικό είναι σχεδόν βέβαιο ότι υπέστη πολλές μεταγενέστερες παρεμβάσεις από τον Μητροπολίτη Μονεμβασίας Μακάριο Μελισσηνό. Παρόλα αυτά αποτελεί σημαντικό τεκμήριο με τις όποιες επεμβάσεις καθώς περιλαμβάνει άγνωστες πτυχές σε μια αναλυτική περιγραφή των στιγμών της πολιορκίας και της Άλωσης που εκτιμάται ότι προήλθαν από τις μεταγενέστερες μαρτυρίες τις οποίες είχε συγκεντρώσει ο Μελισσηνός με πλήθος παρεμβάσεων όσον αφορά κυρίως γεγονότα μετά την Άλωση για ιδίον όφελος. Έτσι λοιπόν, σύμφωνα πάντα με τη γνωστή βιβλιογραφία ανέτρεξα στις πηγές. Θέλησα να βρω το παλαιότερο Χρονικό (μεγάλο) για να αντλήσω τις πληροφορίες μου.
Οδηγούμενος από τις σύγχρονες εκδόσεις του «Μεγάλου Χρονικού» -δεν τις αναφέρω λόγω του πλήθους και ποικιλίας αποδόσεων- πήγαινα όλο και πιο πίσω μέχρι που κατέληξα στις λεγόμενες, «ιστορικές εκδόσεις».
Αναφορικά:
>Έκδοση 1953 (Αθήνα) – 1453 ΧΡΟΝΙΚΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΦΡΑΝΤΖΗ του ΠΡΩΤΟΒΕΣΤΙΑΡΙΟΥ κατά την έκδοση του J. P. MIGNE– συγγ. ΠΕΡ. ΕΜ. ΚΟΜΝΗΝΟΥ (συλλογή Πανεπιστήμιου Κρήτης)
>Έκδοση 1865 (Αθήνα)-ΑΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΥΠΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ, ΕΡΑΝΙΣΘΕΙΣΑ ΕΚ ΤΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ ΤΟΥ Γ. ΦΡΑΝΤΖΗ – συγγ. Γ. ΘΕΟΦΙΛΟΣ (συλλογή Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος)
-που τυγχάνει να είναι και η πρώτη νεοελληνική ιστορική έκδοση-
>Έκδοση 1828 (Βόννη) –CORPUS SCRIPTORUM HISTORIAE BYZANTINAE, Georgius Phrantzes et Ioannes Cananus et Ioannes Anagnostes – συγγ. B. G. NIEBUHR (συλλογή Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Τορόντο)
…ώσπου φτάσαμε και στα χειρόγραφα:
> 1714 –GEORGIOS SPHRANTZES, CHRONICON MAIUS – MSHARLEIAN 5595 – αντιγραφή υπό του Ιωάννου Θαλασσινού και του βοηθού του (συλλογή Βρετανικής Βιβλιοθήκης Λονδίνου)
Και τέλος, το χειρόγραφο διαμάντι της ανακάλυψης:
> 1577 –ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΑΝΤΖΗ ΠΡΩΤΟΒΕΣΤΙΑΡΙΟΥ, Chronicon a Paleologis ad annum 1477 – CODEX 239, Monacensis – αντιγραφή υπό του Πολυχρόνιου Πουλισχάρη (συλλογή Εθνικής Βιβλιοθήκης Βαυαρίας)
Έκπληξις μεγάλη! Ωραίο και στιβαρό δέσιμο των χειρογράφων. Σκληρό εξώφυλλο από δέρμα με εγχάρακτους ανασηκωμένους λέοντες. Στο κέντρο σφραγίδα με τα αρχικά “IHS”. Στη πλάτη επικολλημένο χαρτί με τον αριθμό ταξινόμησης «Cod. gr 239» (CODEX GRAEC 239). [Εικ 8]
Στο εσώφυλλο υπάρχει η αναγραφή Chronicon a Paleologis ad annum 1477 (Χρονικόν των Παλαιολόγων του έτους 1477).
Στη πρώτη σελίδα, βρίσκεται επικολλημένο (μεταγενέστερα σαφώς) τυπωμένο υπόμνημα που αναφέρει μερικά στοιχεία για αυτό το βιβλίο. Χάρη στη βοήθεια δύο πολύ καλών φίλων, που είναι και άριστοι γνώστες της Λατινικής, της Καλλιόπης Φερεσίδη και του Δημήτρη Μουσούλη, μεταφράστηκε πλήρως το κείμενο αυτού του υπομνήματος καθώς και των υπολοίπων. Για λόγους συντομίας αναφέρω το γενικό του νόημα:
Κώδικας 239
Γραμμένο σε χαρτί λεπτό, με μικρογράμματη γραφή που αποτελείται από 568 φύλλα και βρισκόταν στην κατοχή του Πολυχρόνιου όπως το μετέγραψε από το πρωτότυπο τον 15ο αιώνα. Φέρει τον τίτλο «Χρονικόν του Γεωργίου Φραντζή Πρωτοβεστιάριου».
Κατόπιν γίνεται μια αναφορά για την πορεία που ακολούθησε αυτό το χειρόγραφο (βιβλίο) μέσα από διαφορετικά χέρια ανθρώπων καθώς και για την σπανιότητα αυτού του χειρόγραφου αντιτύπου. Σημειώνεται δε η προστασία του από ενδεχόμενες ύστερες παραφράσεις του κειμένου από έτερο πρόσωπο [Εικ.9]
Στη δεύτερη σελίδα επίσης ένα δεύτερο υπόμνημα έχει επικολληθεί στα λατινικά.
Αναφέρει στοιχεία για την μεσολάβηση συγκεκριμένων ανθρώπων και τις σημειώσεις τους ως προσθήκες σε μετέπειτα εκδόσεις του χειρόγραφου. Επισημαίνει το λάθος του καταλόγου και του κειμένου στην αρχή που αναγράφει τον Φραντζή ως Φαντζή.
Σημαντική πληροφορία δίνεται από την παρακάτω πρόταση:
«Ημέρα τέταρτη το βράδυ στις επτά η ώρα της νύχτας μαύρισε η σελήνη και έγινε ολόμαυρη στις είκοσι επτά του μηνός Σεπτεμβρίου. Και το έγραψα εγώ ο Πολυχρόνης ο Πουλυσχαρής, το οποίο προσφέρεται ως ανάμνηση».
Δηλαδή το όνομα του μοναχού αντιγραφέα παρουσιάζεται στο χειρόγραφο με την αναφορά κιόλας του χρονικού διαστήματος που έκανε να το αντιγράψει (4 ημέρες) και την ακριβή ημερομηνία που το τελείωσε (27 Σεπτεμβρίου 1577).
Η φράση που μου προκάλεσε εντύπωση ήταν στο σημείο: «μαύρισε η σελήνη και έγινε ολόμαυρη».
Ψάχνοντας για αστρονομικά συμβάντα σε αντίστοιχες βιβλιοθήκες καταγραφής για εκείνη την ημέρα, βρήκα το νόημα της φράσης. Στις 27 Σεπτεμβρίου του 1577 έγινε ολική έκλειψη Σελήνης! Στοιχείο επιβεβαίωσης των τότε γραφομένων!!!
Στη τρίτη σελίδα ξεκινά ευθύς αμέσως το Χρονικό χωρίς κάποια περαιτέρω εισαγωγή.
Με κόκκινη γραφή, μισοξεθωριασμένη από το πέρασμα των ετών αναγράφει:
«Χρονικόν του γεώργιου φαντζή πρωτοβεστιάριου»,
και συνεχίζει από κάτω με μαύρο μελάνι (καφέ πλέον λόγω παλαιότητας)
«Το της ιστορίας χρήσιμον και προ ημών…»,
όπου και ξεκινά την περιγραφή των γεγονότων.
Στο κάτω μέρος της σελίδας υπάρχει οβάλ σφραγίδα με την αναγραφή «BIBLIOTHΕCA REGIA MONACENSIS», δηλαδή ότι ανήκει στη συλλογή της σημερινής Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βαυαρίας. Αναγραφόταν «BIBLIOTHΕCA REGIA MONACENSIS» μέχρι και το 1919 όπου και μετονομάστηκε.
Τώρα βέβαια θα μου πείτε, προς τι η όλη αυτή μακρά εισαγωγή;
Έχετε δίκιο, πράμα λογικό και κατανοητό.
Παρόλο που στην αρχή χρησιμοποίησα τη φράση «Ιστορικό αρχής ερεύνης εν σχετική συντομία», αν δεν υπήρχε η πλάνη από μεριάς μου, ίσως και να μην διαβάζατε το όλο τούτο κείμενο. Αν όμως δεν υπήρχε η γνώση του λόγου, του από που ξεκίνησε η έρευνα, δηλαδή η αναζήτηση του τάφου του Ιωάννη Ιουστινιάνη -πράμα αληθές-, καθώς και τα επιμέρους ιστορικά στοιχεία και εικόνες που ήδη έχω παραθέσει, μπορεί και να μην γινόταν κατανοητή η μεθοδολογία και ο ειρμός των σκέψεων που με οδήγησαν να σας κάνω αυτή τη μικρή παρουσίαση. Επίσης και στο πως η ίδια η έρευνα μπορεί να σε φέρει αντιμέτωπο με στοιχεία που ό ίδιος δεν τα είχες πριν κατά νου. Η ανάγκη μου λοιπόν αυτή, να το μοιραστώ μαζί σας, εμπεδώθηκε όταν μέσα στο χειρόγραφο αυτό διάβασα κάτι. Αυτό το κάτι δεν είναι άγνωστο για αυτούς που έχουν ασχοληθεί με τα της Αλώσεως ή έστω έχουν διαβάσει το παρόν απόσπασμα από το Χρονικό του (Σ)Φραντζή. Αυτό το απόσπασμα δηλαδή που θα σας παρουσιάσω. Αλλά για πρώτη φορά για το αναγνωστικό κοινό, στη πρωτότυπη μορφή του! Και δεν το ξεχώρισα τυχαία. Δεν είναι από τα κομμάτια και εδάφια της μαρτυρίας του αυτόπτη μάρτυρα (Φραντζή) που θα περιμένατε ότι θα διάλεγα. Και αυτό γιατί δεν είναι από τα σημεία με περιγραφές της πολιορκίας επί των τειχών και των λοιπών πολεμικών διαδραματισθέντων (τα σημεία με δράση και ηρωισμούς θα έλεγα καλύτερα).
Είναι όμως ένα κομμάτι που έχει τεράστια σημασία καθώς αποκαλύπτει το πώς από εκείνους τους καιρούς μέχρι και οι οχτροί του γένους είχαν καταλάβει το πώς λειτουργούσαν οι δυτικού τύπου συμμαχίες και ενώσεις. Εμείς δε, εώς σήμερα φροντίζουμε να τιμούμε τα της παραδόσεως «ήθη και έθιμα».
Να μην μακρηγορώ άλλο όμως.
Βρισκόμαστε στο απόγευμα της 27ης Μαΐου. Στο στρατόπεδο των Οθωμανών η ανησυχία είναι τεράστια. Μετά από τόσες ημέρες πολιορκίας, μόνο απώλειες έχουν να μετρούν και οι επιτυχίες είναι μηδαμινές. Στην ανησυχία αυτή έρχεται να προστεθεί και η φήμη ότι μεγάλο στράτευμα των Δυτικών έρχεται από ξηρά να βοηθήσει και από θάλασσα δε, οι Ιταλοί πλέουν ήδη με μεγάλο στόλο. Ο Μωάμεθ ο Β’ είναι σε βαθιά σκέψη και σκέφτεται να λύσει τη πολιορκία για να μη συμβούν τα χειρότερα στον ίδιο και στο φουσάτο του. Εκεί λοιπόν επεμβαίνουν οι σύμβουλοί του και κάνουν τις προτάσεις τους. Πρώτος ο Χαλίλ Πασάς που τάσσεται υπέρ του τερματισμού της όλης επιχείρησης κατάκτησης της Πόλεως θέτοντας τα αντίστοιχα επιχειρήματα φυσικά.
Ο δεύτερος όμως, ο Σογάν Πασάς παίρνει το λόγο και παραθέτει και αυτός με τη σειρά του τη δική του γνώμη. Εδώ είναι λοιπόν το σημείο που επικεντρώθηκα και θέλησα να μοιραστώ μαζί σας. Ο λόγος του Σογάν Πασά προς τον Μωάμεθ τον Β’!
(ο λόγος του Σογάν Πασά έγινε γνωστός στο Παλάτι της Κωνσταντινούπολης από απεσταλμένο που έστειλε ο ίδιος ο Χαλίλ Πασάς το απόγευμα της ίδια μέρας για να ενημερώσει τον Κωνσταντίνο για τις διαθέσεις του Μωάμεθ του Β’ και ευτυχώς ο Φραντζής μέσα από το Χρονικό του, μας τον διέσωσε)
Παραθέτω λοιπόν για λόγους εξέχουσας ιστορικής σημασίας το πρωτότυπο κείμενο με την καθαρογραφή του κάτω από κάθε αριθμημένη γραμμή (σε έκαστο υπόμνημα εικόνας) και την ελεύθερη απόδοση στη νεοελληνική προς ευκολία κατανόησης σε κείμενο με την αντίστοιχη αρίθμηση των γραμμών του πρωτότυπου στην περιγραφή εδώ.
Σημείωση: Κατά το κείμενο, ο Φραντζής αναφέρει τον Μωάμεθ τον Β’, ως «αμηρά» και τον Χαλίλ Πασά ως «Αλί Πασά» (σύμφωνα με τον λόγο του Σογάν Πασά).
Στο λόγο του Σογάν Πασά επίσης, γίνεται αναφορά στον Μακεδόνα Μέγα Αλέξανδρο και στον στρατό του πράγμα που αποδεικνύει ότι ήταν μέτρο σύγκρισης στρατιωτικής ισχύος και υπεροχής ακόμα και μετά από 17 αιώνες!!!
1) «γιατί,
2) αμηρά μου, είσαι σκυθρωπός και λυπημένος και τι είδους δει-
3) λία είναι αυτή που σού έτυχε και τι είδους συλλογισμοί ανεβαίνουν από
4) την καρδιά σου; Ο Θεός είναι μαζί σου. Μην λυπάσαι. Δεν βλέπεις
5) μέσα από εκείνο το φως το σημάδι ότι αυτή την Πόλη στα χέ-
6) ρια σου θα τη δώσει; Δεν βλέπεις πόσο αναρίθμητο στρατό
7) έχεις και πόσο καλά προετοιμασμένος είναι και πόσο η προπα-
8 ) ρασκευή του είναι πολλή και καλή; Ούτε ο στρατός τού Μακεδόνα Αλεξάνδρου
9) δεν ήταν ποτέ τόσος, όσος ο δικός σου, ούτε και τόσο προετοιμα-
10) σμένος ήταν εκείνος. Ωστόσο, κυρίευσε τον κόσμο. Εγώ, πάντως,
11) ούτε πιστεύω ούτε ελπίζω ότι στόλος από την Ιταλία θα έρθει εδώ,
12) όπως λένε μερικοί και όπως έχει πει και ο αδελφός μου ο Αλί πασάς,
13) γιατί καλά γνωρίζετε ότι η πολυαρχία των Ιταλών αρχόντων
14) και των άλλων δυτικών τούς κάνει να είναι άναρχοι, και αναμε-
15) ταξύ τους δεν υπάρχει ομόνοια. Αν, πάλι, μερικοί από αυτούς
16) συμφιλιωθούν με πολλούς κόπους και συμβιβασμούς μέσα σε λί-
17) γο καιρό η συμμαχία τους θα λυθεί και δεν θα κρατήσει σε μάκρος και
18) ακόμη και όταν συμμαχούν, ο ένας παραμονεύει τον άλλον για να του αρπά-
19) ξει τα δικά του, ενώ συναντιούνται με δυσπιστία και προφυ-
20) λαγμένα και πολλά σκέφτονται και συλλογίζονται και λένε, αλλά λί-
21) γα κάνουν, και ακόμα και η απογευματινή απόφασή τους δεν τους αρέσει
22) κατά το επόμενο πρωί. Κι αν πάρουν μια απόφαση, χρονίζουν
23) να την πραγματοποιήσουν, εώς ότου για τις δικές τους ορέξεις και αποφάσεις
24) τον κατάλληλο καιρό ψάχνουν για να πραγματοποιήσουν. Όταν, πάλι, κάτι επιχειρήσουν να
25) κάνουν και το αρχίσουν, τίποτε δεν κατορθώνουν, εξαιτίας τής ασυμφωνίας τους.
26) Και, μάλιστα, καθώς γνωρίζετε, νέες διαφορές ανάμεσα
27) τους υπάρχουν. Όμως εγώ και πάλι θα πω, αν και είναι α-
28) δύνατον, εξαιτίας των αιτίων που ανέφερα, ότι, αν πραγματικά έρθει στόλος από την Ιταλία,
29) τι ανάγκη έχουμε εμείς; Ποτέ δεν θα έρθει τόσο πλήθος, όσο το μισό
30) τού δικού μας στρατού, και ούτε καν το ένα τέταρτο αυτού. Γι’ αυτό, αμηρά μου, αφέντη μας,
31) έχε θάρρος. Δεν υπάρχει προς το παρόν καμία ανάγκη να φοβάσαι κάτι, παρά
32) μόνον τον Θεό. Ανδρώσου, ηρέμησε, υπερίσχυσε και με τη τέχνη
33) της φωτιάς μην διστάζεις ούτε σήμερα ούτε αύριο με τα τηλεβόλα
34) σου να ταπεινώσεις, πλέον αυτά τα τείχη.»
[Επίλογος]
Ελπίζω να βγάλατε τα συμπεράσματα σας και αν εκπλαγήκατε από το γνώριμο των καταστάσεων οι οποίες κάτι μπορεί να σας θυμίζουν, να σκέφτεστε ότι αυτά ειπώθηκαν και γράφτηκαν πεντέμισι αιώνες πιο πριν!!!
