Θεματικές συλλογές αρχείων σχετικές με τη Ναυτική Ιστορία των Κυθήρων και της Σύρου

Γράφει η Άννα Μπατζέλη

Σε συνέχεια προηγούμενων άρθρων που δημοσιεύθηκαν από το Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Ιστορίας (ΕΛ. Ι. Ν. ΙΣ.) σχετικά με ελληνικές και ευρωπαϊκές ψηφιοποιημένες συλλογές αρχείων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για έρευνα σε θεματικές σχετικές με την Ελληνική Ναυτική Ιστορία¹ και τις ψηφιοποιημένες συλλογές του Ιστορικού Αρχείου του Δήμου Πειραιά², στο παρόν άρθρο, παρουσιάζονται δύο νέες συλλογές ψηφιοποιημένων αρχείων: το Αρχείο Ναυαγίων Πλοίων και Ναυτοδυστυχημάτων (Prove di Fortuna) του Τοπικού Αρχείου Κυθήρων και οι αρχειακές συλλογές του Δικτύου Αρχιπέλαγος οι σχετικές με τη Ναυπηγική παράδοση της Σύρου. Στόχος του άρθρου είναι η ανάδειξη των συλλογών αυτών και η ενθάρρυνση περαιτέρω αξιοποίησης τους από ιστορικούς και ερευνητές.

Το Αρχείο Ναυαγίων Πλοίων και Ναυτοδυστυχημάτων (Prove di Fortuna), Τοπικό Αρχείο Κυθήρων

Το Αρχείο Ναυαγίων Πλοίων και Ναυτοδυστυχημάτων (Prove di Fortuna) του Τοπικού Αρχείου Κυθήρων είναι ελεύθερα προσβάσιμο στο δυναμικό σύστημα διαχείρισης αρχειακών δεδομένων Αρχειομνήμων των Γενικών Αρχείων του Κράτους³. Όπως αναφέρεται και στην περιγραφή της Συλλογής στον Αρχειομνήμωνα, τα έγγραφα της συλλογής Prove di Fortuna είναι ουσιαστικά οι φάκελοι που συγκροτούσε η αρμόδια αρχή σαν πρακτικό για ναυάγια και δυστυχήματα, τα οποία ενείχαν θέση δικογραφίας. Στους φακέλους αυτούς μεταξύ άλλων καταγράφονταν οι μαρτυρίες του καπετάνιου και των μελών του πληρώματος σχετικά με τα αίτια των ναυαγίων και των ναυτοδυστυχημάτων, στοιχεία σχετικά με τα φορτία των πλοίων και τον αριθμό των προσώπων που επέβαιναν σε αυτά και άλλα στοιχεία που μπορούσαν να εισφέρουν στην εκάστοτε υπόθεση. Έπειτα από την ολοκλήρωση της κατάρτισης του φακέλου της εκάστοτε υπόθεσης, η αρμόδια υπηρεσία της περιοχής όπου σημειώθηκε το ατύχημα αναλάμβανε να εκδώσει πόρισμα, αποδίδοντας ευθύνες εάν αυτό ήταν αναγκαίο. Η ίδια υπηρεσία παρείχε υποστήριξη στο πλήρωμα προκειμένου να συνεχίσει το ταξίδι του με το ανάλογο αντίτιμο. Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας, η αρμόδια αρχή για τέτοιες υποθέσεις ήταν το Εμποροδικείο (Tribunal di Commercio / Commerzionale).⁴

Στη συλλογή περιέχονται 9 φάκελοι (με 31 υποφακέλους), οι οποίοι αφορούν 36 ναυάγια, τα οποία σημειώθηκαν στη θαλάσσια περιοχή των Κυθήρων από το 1809 έως και το 1865. Μια σύντομη περιγραφή των φακέλων της συλλογής ακολουθεί:

Ναυάγιο πλοίου στη θαλάσσια περιοχή του Αυλαίμωνα (1809): Ο εν λόγω φάκελος περιέχει 20 έγγραφα, τα οποία είναι σε κακή κατάσταση. Τα έγγραφα αυτά αναφέρονται κυρίως στο ζήτημα αποζημιώσεως του πληρώματος.⁵
Ναυάγιο πλοίου (1812): Ο συγκεκριμένος φάκελος αναφέρεται στο ναυάγιο Ισπανικού πλοίου (pollaca) και περιέχει τρία δίφυλλα χωρίς αρίθμηση. Ο πλοίαρχος του συγκεκριμένου πλοίου ήταν ο Αναστάσιος Γρίβας.⁶
Ναυάγια δεκαοχτώ πλοίων που σημειώθηκαν κατά την περίοδο 1819-1828: O εν λόγω φάκελος περιέχει 18 υποφακέλους, οι οποίοι καλύπτουν ισάριθμα ναυάγια. Ειδικότερα, ο πρώτος υποφάκελος περιέχει 41 εγγραφές σχετικά με το ναυάγιο του πλοίου “Άγιος Νικόλαος”, το οποίο σημειώθηκε το 1819 στον Άγιο Νικόλαο στο Μουδάρι. Το πλοίο ήταν τύπου Μπριγαντίνου και έφερε αγγλική σημαία. Καπετάνιος του πλοίου ήταν ο Ιωάννης Καλλιγάς, ο οποίος είχε καταγωγή από την Κεφαλονιά. Το πλοίο είχε αποπλεύσει από την Κωνσταντινούπολη και μετέφερε σιτάρι.

Διαβάστε επίσης: Η «θαλασσοκρατήσασα» Βενετία και οι χάρτες.

Ο δεύτερος υποφάκελος αφορά το ναυάγιο του πλοίου “Άγιος Γεώργιος”, το οποίο ήταν ίδιου τύπου με το “Άγιος Νικόλαος”. Το πλοίο αυτό έπλεε με σημαία Σαρδηνίας και καπετάνιος ήταν ο Εμμανουήλ Demoro από την Γένοβα. Το ναυάγιο σημειώθηκε το 1820 στο Καψάλι. Είχε αποπλεύσει από την Οδησσό με ενδιάμεσο σταθμό την Κωνσταντινούπολη και μετέφερε 11.400 κιλά σιταριού.

Ο επόμενος υποφάκελος περιέχει αρκετά έγγραφα και αφορά το ναυάγιο του πλοίου “Cartagine”, τύπου Μπριγαντίνου όπως και τα προηγούμενα δύο. Το πλοίο έφερε αγγλική σημαία και είχε αποπλεύσει από την Αλεξάνδρεια. Καπετάνιος του “Cartagine” ήταν ο Mariano Rottini. Το ναυάγιο σημειώθηκε το 1821. Την ίδια χρονιά σημειώθηκε και το ναυάγιο του επόμενου υποφακέλου. Ειδικότερα, στον υποφάκελο αυτό περιέχονται 77 εγγραφές σχετικά με το ναυάγιο του πλοίου “Πηνελόπη”, το οποίο έφερε ρωσική σημαία και είχε Έλληνα καπετάνιο, τον Τζάκομο Ανέτη από τη Ζάκυνθο. Το “Πηνελόπη” είχε αποπλεύσει από την Κωνσταντινούπολη και μετέφερε σιτάρι. Το ναυάγιο σημειώθηκε στην Πλατιά Άμμο.

Οι επόμενοι τέσσερις υποφάκελοι περιέχουν έγγραφα σχετικά με ισάριθμα ναυάγια που σημειώθηκαν το 1822. Ο πρώτος εξ αυτών αφορά το ναυάγιο του αγγλικού πλοίου “Fortituda”, το οποίο μετέφερε σιτάρι και είχε αποπλεύσει από την Αλεξάνδρεια. Καπετάνιος του πλοίου ήταν ο Γουλιέλιμο Lancaster και το ναυάγιο σημειώθηκε στην περιοχή του Αυλαίμωνα. Ο δεύτερος υποφάκελος αφορά το αυστριακό πλοίο “Sacra Familia”. Το πλοίο ήταν τύπου Τραμπάκουλο, είχε Έλληνα καπετάνιο και μετέφερε αλάτι. Η τοποθεσία του ναυαγίου ήταν το Καψάλι. Αναφορικά με τον τρίτο υποφάκελο του έτους 1822, αυτός αναφέρεται στο ναυάγιο του γαλλικού πλοίου “Spirito Santo”, το οποίο ήταν τύπου Μπρίκι, και είχε καπετάνιο τον Gabriele Carach. Τέλος, ο τέταρτος υποφάκελος αφορά το ναυάγιο του πλοίου “Αχιλλεύς”, σαρδηνιακής σημαίας και τύπου Μπριγαντίνο. Καπετάνιος του “Αχιλλεύς” ήταν ο Giusepe Bosio. Το πλοίο είχε ξεκινήσει το ταξίδι του από τα Σφακιά και μετέφερε λάδι.

Για το αμέσως επόμενο έτος, το 1823, ο φάκελος «Ναυάγια δεκαοχτώ πλοίων» έχει δύο υποφακέλους, οι οποίοι αφορούν τα ναυάγια των πλοίων “Il Netuno” και “Ponta Longa”, ρωσικής και αυστριακής σημαίας αντίστοιχα, ενώ για το 1824 περιέχει τέσσερις υποφακέλους για ισάριθμα ναυάγια. Οι εναπομείναντες υποφακέλοι αφορούν τέσσερα ναυάγια, τα τρία εκ των οποίων σημειώθηκαν το 1826, ενώ το τέταρτο το 1828. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον υποφάκελο 17, ο οποίος αφορά περιστατικό πειρατείας του πλοίου “Παναγία Μυρτιδιώτισσα”, ιονικής σημαίας. Όπως σημειώνεται στη σχετική περιγραφή του υποφακέλου στον Αρχειομνήμονα, η πειρατεία «έλαβε χώρα από Υδραίους».⁷

Διαβάστε επίσης: Ο πατέρας μου, Ηλίας Τσουκαλάς.

4. Ναυάγιο πλοίου στη θαλάσσια περιοχή του Αυλαίμωνα (1828): Ο φάκελος αυτός αφορά το ναυάγιο του πλοίου “Άγιος Αντώνιος”, το οποίο μετέφερε σιτηρά. ⁸

5. Ναυάγιο πλοίου στο Καψάλι (1853): Πρόκειται για τον φάκελο του ναυαγίου του πλοίου “Άγιος Σπυρίδωνας”. Το πλοίο έφερε ιονική σημαία και είχε καπετάνιο τον Εμμανουήλ Δαπόντε. Ο φάκελος αυτός έχει 80 εγγραφές και είναι σε σχετικά καλή κατάσταση.⁹

6. Ναυάγιο πλοίου (1853): Ο έκτος φάκελος αφορά ναυάγιο που σημειώθηκε το 1853, όπως και ο προηγούμενος φάκελος. Ειδικότερα αναφέρεται στο ναυάγιο του οθωμανικού πλοίου “Γκάγκαλη – Σαχιντερέα”. Το πλοίο ήταν τύπου Βρίκι και είχε καπετάνιο τον Αλαπλιλή Μουσταφά Ισμαήλ Μπέγλα. Το ναυάγιο σημειώθηκε στο Διακόφτι.¹⁰

7. Ναυάγια τριών πλοίων που σημειώθηκαν κατά το έτος 1854: Ο έβδομος φάκελος αφορά τα ναυάγια των ακόλουθων πλοίων τα οποία σημειώθηκαν με μερικές μέρες διαφορά: “Ταϊγανρόκ” (έφερε ιονική σημαία και το ναυάγιο σημειώθηκε στις 7 Ιανουαρίου 1854), “Κατερίνα” (ναπολιτάνικης σημαίας, το οποίο ναυάγησε στις 19 Ιανουαρίου 1854) και “Σύνταγμα” (αγγλικής σημαίας. Ημερομηνία ναυαγίου: 30 Ιανουαρίου 1854). Ας σημειωθεί τέλος ότι τα έγγραφα που περιέχονται στον συγκεκριμένο φάκελο είναι σε κακή κατάσταση.¹¹

8. Ναυάγια τριών πλοίων που σημειώθηκαν κατά την περίοδο 1854-1857: Ο φάκελος αυτός περιέχει έγγραφα για τα ναυάγια τριών πλοίων, δύο αγγλικών και ένα τοσκανικό, τα οποία σημειώθηκαν κατά την περίοδο 1854-1857. Ο πρώτος υποφάκελος αφορά το ναυάγιο του πλοίου “Φάουστος”, τοσκανικής σημαίας, με καπετάνιο τον Πασκουάλε Μυλλένα. Το ναυάγιο σημειώθηκε στις 18 Νοεμβρίου 1854 στην περιοχή του Αυλαίμωνα. Ο δεύτερος υποφάκελος αφορά το ναυάγιο του αγγλικού πλοίου “Εσπερία” με καπετάνιο τον Γουλιέλιμο Σάντς. Το πλοίο μετέφερε αραβόσιτο από την «Ιμβραϊλα». Το περιστατικό σημειώθηκε στις 29 Νοεμβρίου 1856 στην Πλατιά Άμμο. Τέλος, ο τελευταίος υποφάκελος αναφέρεται στο “Άλβατρος”, αγγλικής σημαίας, το οποίο ναυάγησε τον Μάρτιο του 1857 στην τοποθεσία Μουδάρι. Το πλοίο μετέφερε γαιάνθρακες από την Αγγλία και είχε προορισμό την Οδησσό. Ο συγκεκριμένος υποφάκελος έχει συνολικά 168 εγγραφές σε καλή κατάσταση.¹²

9. Ναυάγια επτά πλοίων που σημειώθηκαν κατά την περίοδο 1856-1865: Ο τελευταίος φάκελος της συλλογής περιέχει έγγραφα που αφορούν ναυάγια επτά πλοίων, τα οποία σημειώθηκαν μεταξύ των ετών 1856-1865. Τα έγγραφα του φακέλου αυτού είναι σε καλή κατάσταση και, συγκεκριμένα, αφορούν τα ακόλουθα πλοία: “Άγιος Δημήτριος” (ιονικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1856), “Σοφία” (με σημαία Βλαχίας, έτος ναυαγίου: 1860), “Η Ευαγγελίστρια” (ελληνικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1865), “Άγιος Σπυρίδων” (ελληνικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1865), “Η Έμμα” (αγγλικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1865), “Άγιος Γεώργιος” (ρωσικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1865) και “Αικατερίνη” (ελληνικής σημαίας, έτος ναυαγίου: 1865).¹³

Διαβάστε επίσης: Το ακρόπρωρο.

Έγγραφο από τον φάκελο που αναφέρεται στο Ναυάγιο πλοίου στη θαλάσσια περιοχή του Αυλαίμωνα (1809), πηγή: arxeiomnimon.gak.gr

Έγγραφο από τον υποφάκελο που αφορά το Ναυάγιο του πλοίου "Άγιος Νικόλαος", 1819. Πηγή: arxeiomnimon.gak.gr

Έγγραφο από τον υποφάκελο που αφορά το ναυάγιο του πλοίου "Αχιλλεύς". Πηγή: arxeiomnimon.gak.gr

▪ Η Ναυπηγική παράδοση της Σύρου, Δίκτυο Αρχιπέλαγος

Το Δίκτυο Αρχιπέλαγος ιδρύθηκε το 2019 και έχει υλοποιήσει μια σειρά από έργα με θεματικές την ξυλοναυπηγική, την περιβαλλοντική βιοποικιλότητα, την αγγειοπλαστική και τις ναυτικές τέχνες σε αρκετά νησιά του Αιγαίου. Μεταξύ άλλων, το Δικτύου Αρχιπέλαγος έχει δημιουργήσει ένα ψηφιακό οπτικοακουστικό αρχείο. Το αρχείο δημιουργήθηκε μεταξύ των ετών 2021-2023 με δύο κύριες θεματικές συλλογές: την αγγειοπλαστική της Σίφνου και τη ναυπηγική παράδοση της Σύρου. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιάσουμε επιγραμματικά τη συλλογή που αφορά τη ναυπηγική παράδοση της Σύρου.¹⁴

Η δημιουργία της συγκεκριμένης συλλογής είναι τμήμα του προγράμματος «Ναυπηγική παράδοση στη Σύρο σήμερα» ¹⁵ και αποτελείται από τις ακόλουθες ενότητες:

Ναυπηγείο «Ο Φουσκής»
Ναυπηγείο Ταρσανάς
Ναυπηγείο Καραμολέγκου
Καρνάγιο Πολυδούλη
Ναυπηγείο Βλάμη
Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας

Κάθε ενότητα, εκτός από αρχειακά τεκμήρια (κυρίως φωτογραφίες και έγγραφα), περιέχει ιστορικές πληροφορίες. Ειδικότερα, η ενότητα για το ναυπηγείο «Ο Φουσκής» αναφέρεται στο ομώνυμο ναυπηγείο, το οποίο ιδρύθηκε το 1952. Η ενότητα περιλαμβάνει 16 φωτογραφίες, οι οποίες καλύπτουν τις δεκαετίες 1950-1990.¹⁶

Η ενότητα για το ναυπηγείο Ταρσανάς, το οποίο είναι το παλαιότερο και πιο φημισμένο παραδοσιακό ναυπηγείο της Σύρου, αποτελείται από 53 φωτογραφίες, αρκετές από τις οποίες παραχωρήθηκαν στο Δίκτυο Αρχιπέλαγος από το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης.¹⁷

Η ενότητα που αφορά το Ναυπηγείο Καραμολέγκου, το οποίο ιδρύθηκε το 1981 και είναι ακόμα σε λειτουργία, αποτελείται από 14 αρχειακά τεκμήρια, κυρίως φωτογραφίες.¹⁸

Η ενότητα για το Καρνάγιο Πολυδούλη αποτελείται από 12 αρχειακά τεκμήρια¹⁹, ενώ για το Ναυπηγείο Βλάμη από 19²⁰. Τέλος, η ενότητα για το Ναυπηγοξυλουργείο Τσίμπας αποτελείται από 11 φωτογραφίες που καλύπτουν την περίοδο 1955-2016²¹.