Γράφει ο Δημήτρης Μπαλόπουλος
Τα προεόρτια
Το καλοκαίρι του 1940 ήταν για την Ελλάδα ιδιαίτερα θερμό αλλά και αγωνιώδες, καθώς ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος μετρούσε ήδη έντεκα μήνες, η Γαλλία είχε καταληφθεί ενώ εμαίνετο η μάχη της Αγγλίας. Το ζήτημα για τη χώρα ήταν πότε θα ερχόταν και η δική της σειρά για να μπει στον πόλεμο, καθώς οι προκλήσεις της φασιστικής Ιταλίας ήταν πλέον συνεχείς.
Ένα γεγονός ενδεικτικό του κλίματος που υπήρχε στις σχέσεις Ιταλίας και Ελλάδας είναι ότι τον Ιούνιο του 1940, μια ψαρόβαρκα καταπλέει στην Κέρκυρα από τις αλβανικές ακτές. Δύο επιβαίνοντες Αλβανοί υπήκοοι ανακρίνονται από τις ελληνικές αρχές και ομολογούν ότι σκότωσαν τον Αλβανό επικηρυγμένο ληστή Νταούτ Χότζα. Καθώς δολοφόνοι και θύμα ήταν Αλβανοί υπήκοοι, η Ελλάδα ειδοποίησε επίσημα τις ιταλικές αρχές κατοχής της Αλβανίας. Στις 10 Αυγούστου, δυο ολόκληρους μήνες μετά το φονικό, ανακοίνωση από την Αλβανία αναγγέλλει τον θάνατο του Νταούτ Χότζα και την επομένη όλες οι ιταλικές εφημερίδες βγήκαν με πρωτοσέλιδα για τον ληστή. Για τις ιταλικές εφημερίδες όμως ο Νταούτ Χότζα δεν ήταν πια ληστής αλλά «ο μεγάλος Αλβανός πατριώτης, που δολοφονήθηκε από Έλληνες πράκτορες στην ελληνοαλβανική μεθόριο»
Το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, την ίδια μέρα, διαψεύδει το Ιταλικό Πρακτορείο Στέφανι «περί δήθεν φόνου Αλβανού πατριώτου υπό Ελλήνων πρακτόρων», υπενθυμίζει ότι «η Ελλάς ανεγνώρισε την ευρωπαϊκήν απόφασιν την καθορίζουσαν τη σημερινή ελληνοαλβανικήν μεθόριον, ως οριστικήν» και τονίζει ότι όσον αφορά στους μουσουλμάνους, η ελληνική κυβέρνηση «απέστη συνολικώς της ανταλλαγής εν τη χώρα ταύτη της Ηπείρου (νομός Θεσπρωτίας)», διαπνεόμενη εκ πνεύματος ευρυτάτης συνδιαλλαγής αν και μπορούσε να πράξει διαφορετικά στο πλαίσιο της ανταλλαγής ελληνοτουρκικών πληθυσμών».
Ο άνανδρος τορπιλισμός
Η 15η Αυγούστου ήταν για την Τήνο η ημέρα του μεγάλου εορτασμού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και χιλιάδες προσκυνητές είχαν συρρεύσει στο νησί. Παρά τις αντιρρήσεις του Αρχηγού Στόλου Ναυάρχου Ε. Καββαδία, η κυβέρνηση αποφάσισε το ελαφρύ καταδρομικό Έλλη με κυβερνήτη τον Χατζόπουλο να καταπλεύσει στην Τήνο για να τονωθεί το αίσθημα ασφάλειας και περηφάνειας του λαού στις δύσκολες εκείνες ώρες, και παράλληλα για να τηρηθεί και η παράδοση παρουσίας πλοίου του Πολεμικού Ναυτικού στον εορτασμό.
Η Έλλη είχε ναυπηγηθεί στις Η.Π.Α το 1913 – 1914 για λογαριασμό της Κίνας από την οποία είχε λάβει το όνομα Fei-Hung. Τελικά αγοράστηκε από την ελληνική κυβέρνηση το 1914 και την περίοδο 1925 – 1927 υπέστη ριζική μετασκευή στη Γαλλία.
Στις 06:25 το πρωί της Πέμπτης 15/8/1940 αγκυροβόλησε έξω από το λιμάνι της Τήνου, που έσφυζε από κόσμο. Τα ατμόπλοια «Έσπερος» και «Έλση» κατάφορτα αποβίβαζαν επιβάτες, όταν ξαφνικά, στις 08:25 μια ισχυρή δόνηση ακούστηκε και οι προσκυνητές έκπληκτοι είδαν από την προκυμαία την Έλλη να τινάσσεται αρκετά μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Άλλες δύο εκρήξεις ακούγονται στον λιμενοβραχίονα εντείνοντας την ανησυχία του κόσμου. Στο μεταξύ, η Έλλη άρχισε να παίρνει κλίση 15 – 20 μοιρών και όταν το νερό έφτασε στο ύψος των φινιστρινιών, ο κυβερνήτης δίνει εντολή εγκατάλειψης του πλοίου, παραμένοντας τελευταίος μέσα στο βυθιζόμενο πλοίο, αρνούμενος να το εγκαταλείψει. Μόνο με παρέμβαση των αξιωματικών αποβιβάστηκε σχεδόν δια της βίας.
(…) Η ‘’Έλλη’’ πληγωμένη τώρα, τυλιγμένη στους καπνούς και αδύναμη, έγερνε περισσότερο -με την πρώρη βυθισμένη- σε σημείο που το νερό να φτάνει στα φινιστρέλια. Η μοίρα του καταδρομικού ήταν οριστικά γραμμένη. Και οι αξιωματικοί του κατέβηκαν αργά στη βάρκα, σιωπηλοί, με τα μάτια υγρά και με τον σπαραγμό στην καρδιά, ένα σπαραγμό που όσοι έζησαν ανάλογες στιγμές μπορούν να που πόσον βαθύς είναι. Η ‘’Έλλη’’, ανάμνησις μιας νίκης και όραμα ελπίδας, θα γονατίση μέσα στα νερά περισσότερο, γλιστρώντας σιγά-σιγά, ώσπου θα μείνει έξω το κατάρτι με μια σημαία ελληνική. Το γαλάζιο της σμίγει με το γαλάζιο της ήσυχης θάλασσας. Στο λιμάνι της Τήνου. Εκεί, μπροστά στον πανελλήνιο βωμό της Χριστιανοσύνης. Κατόπιν, μια δυνατή δίνη των νερών, αφροί και λίγος καπνός, το τέλος! Η ‘’Έλλη’’ δεν υπάρχει πλέον (…)1Μάριος Σίμψας, «Έλλη – Το πρώτο θύμα του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940», Περιοδικό «Ιστορία Εικονογραφημένη», τεύχος 26, Αύγουστος 1970, σ. 17.
Στο βίντεο που ακολουθεί μπορείτε να ακούσετε την αφήγηση σχετικά με τον τορπιλισμό από τον τότε δίοπο πυροβολητή Αργύρη Πετεινάρη.
Η Έλλη βυθίστηκε στο σημείο αγκυροβολίας της, 550 μ. από τον λιμενοβραχίονα σε πλήρη σημαιοστολισμό και με την Σημαία να κυματίζει στον ιστό της στις 10:20 το πρωί. Την επόμενη μέρα οι προσκυνητές επιβιβάζονται σε έξι επιβατηγά και σχηματίζεται νηοπομπή με πλοία προστασίας τα αντιτορπιλικά Β. Γεώργιος και Β. Όλγα.
Ο ημερήσιος Τύπος δημοσίευσε, ότι η Έλλη βυθίστηκε από «υποβρύχιο αγνώστου εθνικότητας», πλην όμως ο ύπαρχος Δούσης είχε ήδη ανελκύσει με δική του πρωτοβουλία τα θραύσματα της τορπίλης που έπληξε τον λιμενοβραχίονα, όπου εμφανώς αποδεικνυόταν ότι οι τορπίλες ήταν ιταλικής προέλευσης. Με κυβερνητική εντολή καμία πληροφορία δεν διέρρευσε. Μόνο την 30η Οκτωβρίου και όταν πλέον είχε ξεκινήσει ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος αποκαλύφθηκε η πληροφορία στον Τύπο.
Ενδεικτικά παρατίθεται απόσπασμα της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 17ης Αυγούστου, η οποία σε αναλυτικό ρεπορτάζ για τον τορπιλισμό της «Έλλης» στο λιμάνι της Τήνου μεταξύ των άλλων αναφέρει:
«Την 8.30΄ πρωινήν της προχθές το εύδρομον του Βασιλικού Ναυτικού “Έλλη”, ενώ ευρίσκετο ηγκυροβολημένον και εν μεγάλω σημαιοστολισμώ, εις απόστασιν 800 περίπου μέτρων έξωθεν του λιμενοβραχίονος της Τήνου, όπου είχε καταπλεύση όπως αποδώση τας νενομισμένας τιμάς εις την κατ’ έτος πανηγυριζομένην μεγάλην εορτήν της Ευαγγελιστρίας, ετορπιλλήσθη αιφνιδίως υπό υποβρυχίου αγνώστου εθνικότητος και εν καταδύσει διατελούντος. Το συνταρακτικόν και απίστευτον γεγονός, το οποίον τα εκατομμύρια των Ελλήνων ακροατών του ραδιοφώνου, επληροφορήθησαν προχθές, κατά την μεσημβρινήν εκπομπήν του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών, αφήκεν εμβρόντητον την ελληνικήν κοινήν γνώμην η οποία εσχολίαζε την άνανδρον πράξιν του αγνώστου πειρατού με όλα τα εύλογα συναισθήματα του αποτροπιασμού και της βδελυγμίας».
Εξ’ ίσου σημαντική είναι και η αναφορά του διπλωμάτη και ποιητή Γιώργου Σεφέρη στο Ημερολόγιό του.
(…) Βούλιαξαν την Έλλη. Στις 10 ο Υπουργός μου τηλεφώνησε να είμαι στο γραφείο στις 12 με τα ανακοινωθέντα μας. Το βράδυ, ως τις 10 πάλι στο Υπουργείο. Πυρετός τριγύρω. Κρατώ αρκετά καλά. Όσο συμφωνώ, τίποτε δε με πειράζει. Φτάνει να σταθούν γερά οι παραπάνω. Γυρίζοντας το μεσημέρι από το γραφείο, πέρασα από τον Κήπο. Μόνη στιγμή που μπόρεσα να συλλογιστώ. Προσπάθησα να φανταστώ το ασπροθαλασσίτικο λιμάνι, το μάζεμα των προσκυνητάδων, το συνωστισμό, τη μυρωδιά των κακοταξιδεμένων και ξενυχτισμένων κορμιών, τους μικροπουλητάδες, την ατμόσφαιρα της δέησης και του θαύματος. Ο πρωινός ήλιος, η θάλασσα, το καραβάκι στολισμένο μ’ όλες του τις σημαίες, τα’ άσπρα σκουφιά του αγήματος στο κατάστρωμα. Και ξαφνικά, χωρίς να φανεί τίποτε, χωρίς να περιμένει κανείς τίποτε, σαν ένας άντρας που σωριάζεται με μια μαχαιριά στη ράχη καθώς ψέλνει ο παπάς, τις τρεις τορπίλες, τη φωτιά στο καράβι, τον τρόμο στ’ ανθρωπομάζωμα. Προσπάθησα ακόμη να φανταστώ το νέο παλικάρι, τον καπετάνιο του υποβρυχίου που έκανε την άναντρη πράξη, κι αν δεν είχε στο στόμα του, την ώρα εκείνη, μια γέψη σα να είχε μασήσει σκατά. Ένας νέος χριστιανός που έγινε μπόγιας μέσα στο σπίτι της Παναγιάς, καθώς θα έλεγε ο Μακρυγιάννης.(…)2Γιώργος Σεφέρης-Μέρες Γ΄1934-1940 εκδ. Ίκαρος
15 Αυγούστου
Από τον τορπιλισμό της Έλλης, που έγινε από το ιταλικό υποβρύχιο Delfino με κυβερνήτη τον Aicardi, κατόπιν διαταγής του Ιταλού Διοικητή Δωδεκανήσων De Vecchi, έχασαν τη ζωή τους τρεις υπαξιωματικοί και πέντε ναύτες και 22 τραυματίστηκαν (σύμφωνα με τον Φωκά), ενώ από τον αστικό πληθυσμό που βρισκόταν στην προκυμαία αρκετοί τραυματίστηκαν και μια γυναίκα πέθανε από συγκοπή.
Η απόδοση ευθυνών
Η επίθεση αυτή αποτελεί μοναδικό παράδειγμα εγκληματικής παραβίασης του Διεθνούς Ναυτικού Δικαίου. Μεταπολεμικά ο Ναύαρχος Ε. Καββαδίας, εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για την μη αναζήτηση ευθυνών για τους ενεχόμενους στην άνανδρη βύθιση της Έλλης. Ήταν ένα εύλογο ερώτημα το οποίο πρέπει να συνεξετασθεί με το γεγονός της συνθηκολόγησης της Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, που θεωρήθηκε ως πράξη έμπρακτης μετάνοιας και γι΄ αυτό άλλωστε κανείς Ιταλός αξιωματούχος δεν παραπέμφθηκε σε δίκη ενώπιον διεθνών ποινικών δικαστηρίων (Βλ. Στεφανάδης).
Το τέλος του Delfino
Ποιο ήταν όμως το τέλος του ιταλικού υποβρυχίου; Το Delfino στις 23/4/1943 βυθίστηκε λίγο έξω από το ναύσταθμο του Τάραντα, όταν από βλάβη του πηδαλίου του συγκρούστηκε με πλοηγίδα, παρασύροντας στο βυθό είκοσι οκτώ μέλη από το πλήρωμά του αλλά και το Ημερολόγιο πλοίου στο οποίο είχαν καταγραφεί οι λεπτομέρειες τορπιλισμού της Έλλης.
Ο δεύτερος θάνατος της Έλλης
Την περίοδο 1955 – 56 το ναυάγιο της Έλλης ανελκύστηκε τμηματικά και πουλήθηκε σαν scrap. Το 1983 Έλληνες δύτες υπό τον Αλέξη Παπαδόπουλο καταδύθηκαν στο σημείο του ναυαγίου και το μόνο εύρημα που εντοπίστηκε ήταν η ανεμοδόχος του πλοίου όπως φαίνεται στο παρακάτω βίντεο:
Η Δημόσια Μνήμη
Στην Τήνο, στο χώρο του Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελίστριας Τήνου, ευρίσκεται το «Μαυσωλείο της Έλλης», όπου υπάρχει το οστεοφυλάκιο των θυμάτων του τορπιλισμού, τμήμα της τορπίλης που έπληξε το καταδρομικό και αντικείμενα που ανασύρθηκαν κατά την ανέλκυση του σκάφους (1955). Δίπλα από το Μνημείο της Έλλης (κοντά στο φάρο του παλιού λιμανιού), φυλάσσεται ένα από τα κανόνια του καταδρομικού που συντηρήθηκε κατάλληλα και χρησιμοποιείται για κανονιοβολισμούς σε μεγάλες εορτές. Κάθε χρόνο, στις 15 Αυγούστου, το Πολεμικό Ναυτικό τιμά τον Εορτασμό Κοιμήσεως της Θεοτόκου και την επέτειο του τορπιλισμού της «Έλλης» με την παρουσία πολεμικών πλοίων και ναυτικών αγημάτων.
Πηγές:
Δημήτριος Φωκάς, Έκθεση σχετικά με τη δράση του Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940 -1944, Έκδοση Πολεμικού Ναυτικού, Αθήνα, 1953, σ.66 – 69
Μάριος Σίμψας, «Έλλη – Το πρώτο θύμα του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940», Περιοδικό «Ιστορία Εικονογραφημένη», τεύχος 26, Αύγουστος 1970, σ. 17.
Αδάμ Στεφανάδης, Το Ελληνικό Κράτος της Θάλασσας – Η Ιστορία του σύγχρονου Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, Τόμος Α’ (1897 -1941), Αθήνα 2017.
