Του Αναστάσιου Κ. Δημητρακόπουλου
(Άρθρο βασισμένο στο βιβλίο του ιδίου “Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού, 1874-1912″, έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος το 2015.)
Όπως είναι αντιληπτό, σε ένα βραχύ άρθρο δεν είναι δυνατόν να καλυφθούν εκτενώς τα των ναυτικών επιχειρήσεων στη διάρκεια του Ελληνο-τουρκικού Πολέμου του 1897. Κατά συνέπεια, θα καταβληθεί προσπάθεια να παρουσιαστούν τα κύρια σημεία της δράσης του Ναυτικού˙ τι έκανε, ή ακριβέστερα, τι δεν έκανε1 Για μία εκτενή περιγραφή των ναυτικών επιχειρήσεων στην Κρήτη το 1897 και αυτών του Ελληνο-τουρκικού Πολέμου του ιδίου έτους βλ. στα Κεφάλαια 12, 13 και 14 του έργου του συγγραφέα Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού, 1874-1912, έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, 2015. . Προηγουμένως, όμως, συνιστάται να λεχθούν ολίγα για την κατάσταση που οδήγησε στην επίσημη ελληνική εμπλοκή στην τελευταία Κρητική Επανάσταση, εκείνη του 1896-1897, η οποία υπήρξε το προοίμιο του Πολέμου του 1897.
Η επικυρωμένη με σουλτανικό φιρμάνι Σύμβαση της Χαλέπας (Οκτώβριος 1878) καθιέρωνε για την Κρήτη μία μορφή αυτοδιοίκησης και μία τοπική βουλή, καλούμενη Γενική Συνέλευση, η πλειοψηφία της οποίας ανήκε στους Χριστιανούς1Επιπλέον, η Σύμβαση της Χαλέπας, η οποία αποσκοπούσε στη ρύθμιση του διοικητικού καθεστώτος της Κρήτης, προέβλεπε, μεταξύ άλλων, το διορισμό από την Πύλη γενικού διοικητή Χριστιανού ή Μουσουλμάνου με πενταετή θητεία, καθορισμό της ελληνικής γλώσσας για τις γενικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, δυνατότητα ίδρυσης ελληνικών φιλολογικών συλλόγων, έκδοση ελληνικών εφημερίδων, αμνηστία σε όσους είχαν λάβει μέρος στην εξέγερση του 1878 και τη δυνατότητα να κρατήσουν οι Κρητικοί τα όπλα τους.. Τα χρόνια που ακολούθησαν, επικράτησε στη νήσο έκρυθμη κατάσταση που σταδιακά επιδεινώθηκε. Τον Απρίλιο του 1889, η Φιλελεύθερη πτέρυγα των Χριστιανών κατόρθωσε να επικρατήσει στην Μεγαλόνησο αλλά, ένα μήνα αργότερα, η κρητική αντιπολίτευση κήρυξε, μονομερώς, την άμεση ένωση με την Ελλάδα. Τούτο έδωσε την ευκαιρία στην Τουρκία να επέμβει, στέλνοντας ισχυρή στρατιωτική δύναμη και εκδίδοντας το «Νέο Φιρμάνι» (Νοέμβριος του 1889), με το οποίο περιορίζονταν, μέχρις εξαφανίσεως, όλες οι «φιλελεύθερες» διατάξεις της Σύμβασης της Χαλέπας. Στο μεταξύ, η υπό τον Χαρίλαο Τρικούπη ελληνική κυβέρνηση, βαλλόμενη από τη «φιλοπόλεμη» δηλιγιαννική αντιπολίτευση, προσπαθούσε να τηρήσει μετριοπαθή στάση, επιθυμώντας να αποφύγει την επανάληψη του μεγάλου αριθμού θυμάτων, καταστροφών και προσφύγων που είχε στοιχίσει στην Κρήτη η Επανάσταση του 1866-1869. Παράλληλα, η κυβέρνηση, ζητούσε την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και την ανάκληση των τουρκικών στρατευμάτων. Όπως θα περίμενε κανείς, η ελληνική κοινή γνώμη είχε αρχίσει να «βράζει», με πρωθυπουργό, πλέον, από τον Μάιο του 1895 τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη.
Την ίδια εποχή, η οικονομική κρίση που είχε ενσκήψει στην Ελλάδα, η αποτυχία συνεννόησης με τους ομολογιούχους, η υπονόμευση της αξιοπιστίας της χώρας στο εξωτερικό και οι κάθε μορφής επιπτώσεις αυτών στο εσωτερικό, είχαν διαμορφώσει στην ελληνική κοινωνία μία έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στις πολιτικές δυνάμεις της χώρας ως προς τη δυνατότητα ανταπόκρισής τους στις κρίσιμες περιστάσεις. Παράλληλα, είχαν προκαλέσει μία εθνικιστική έξαρση. Αυτά οδήγησαν, στα τέλη του 1894, μία ομάδα αξιωματικών του στρατού στη συγκρότηση μίας οργάνωσης με την ονομασία «Εθνική Εταιρεία». Η οργάνωση, δημιουργημένη από αγνό πατριωτισμό, ήταν μυστική και, κατά το Καταστατικό της, είχε ως σκοπό την «αναζωπύρωσιν του εθνικού φρονήματος, την επαγρύπνησιν επί των συμφερόντων των υποδούλων Ελλήνων και την προπαρασκευήν προς απελευθέρωσιν αυτών». Απευθυνόταν στους Έλληνες «εν ονόματι του Παντοδυνάμου Θεού και της Μεγάλης Πατρίδος» και λάμβανε οικονομική ενίσχυση με γενναίες συνεισφορές τόσο από το εσωτερικό, όσο και από τις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού.
Πολύ σύντομα, η Εθνική Εταιρεία εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και στους ομογενείς πολλών πόλεων των κατεχόμενων εδαφών και του εξωτερικού, αριθμώντας αρκετές χιλιάδες μέλη. Σε αυτά περιλαμβανόταν ό,τι το καλύτερο μπορούσε να εμφανίσει ο ελληνισμός στον πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό, επιχειρηματικό, πνευματικό και καλλιτεχνικό κόσμο.
Το καλοκαίρι του 1896, η Εθνική Εταιρεία οργάνωσε και έστειλε στη Μακεδονία ανταρτικά σώματα, αιφνιδιάζοντας την κυβέρνηση της Αθήνας. Παράλληλα, λίγους μήνες αργότερα, κυκλοφόρησε προκήρυξη με την οποία καλούσε όλες τις δυνάμεις του έθνους στην «αντί πάσης θυσίας απελευθέρωσιν των υποδούλων αδελφών», βεβαιώνοντας ότι σκοπός της οργάνωσης ήταν «να παρέχη εις τας εκάστοτε νομίμους εξουσίας του ελευθέρου βασιλείου –αγωνιζομένας οπωσδήποτε τον εθνικόν αγώνα– παράλληλον την ενεργόν αντίληψιν των δυνάμεων του Γένους»2Εκτός από την Εθνική Εταιρεία, υπήρχε και η οργάνωση «Ο Ελληνισμός» του καθηγητή του Πανεπιστημίου και βουλευτή Νεοκλή Καζάζη (1849-1936), η οποία είχε μεγάλη απήχηση σε ένα ευρύ φάσμα της ελληνικής κοινωνίας αλλά και της Ομογένειας (στις τάξεις του «Ελληνισμού» περιλαμβανόταν και ο μεγάλος εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ)..
Στο μεταξύ, στη Μεγαλόνησο τα πράγματα λάμβαναν εκρηκτική μορφή, με βιαιότητες και δολοφονίες σε βάρος των Χριστιανών. Τότε, αυτοί συγκρότησαν στις αρχές του 1895 την Μεταπολιτευτική Επιτροπή υπό τον Μανούσο Κούνδουρο για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, με στόχο την εξέγερση για την αυτονομία. Το 1896, η κρητική Μεταπολιτευτική Επιτροπή μεταβλήθηκε σε Επαναστατική Συνέλευση. Το ξέσπασμα της επανάστασης ήταν πλέον προ των θυρών.
Μέσα σε αυτό το κλίμα ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης, είχε πλέον να αντιμετωπίσει αφ’ ενός μεν το οξύ εσωτερικό οικονομικό πρόβλημα, αφ’ ετέρου δε τη συνεχώς επιδεινούμενη κατάσταση στην Κρήτη. Αρχικά, μεταβάλλοντας τη στάση που τηρούσε ως αντιπολίτευση και επιθυμώντας να αποφύγει πολεμικές περιπλοκές με την Τουρκία, συνιστούσε μετριοπάθεια. Ωστόσο, τον Μάιο του 1896, Κρήτες επαναστάτες πολιόρκησαν τμήμα τουρκικού στρατού στον Βάμο, οι δε Τούρκοι προέβησαν σε σφαγές Χριστιανών στα Χανιά. Παράλληλα, έστειλαν στην Κρήτη ατάκτους Τουρκαλβανούς, οι οποίοι προέβησαν σε ακόμη σοβαρότερα έκτροπα. Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν στην ελληνική κοινή γνώμη μεγάλη συγκίνηση και έντονη αναταραχή.
Τα τύμπανα του πολέμου είχαν αρχίσει να κτυπούν, αλλά η κυβέρνηση συνέχιζε να τηρεί επιφυλακτική στάση. Ζήτησε μόνο την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και η Αγγλία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Γερμανία, η Αυστρο-Ουγγαρία και η Ιταλία απέστειλαν πολεμικά πλοία.
Όπως είναι φυσικό, σε όλο το διάστημα που ακολούθησε, το ζήτημα της Κρήτης απασχόλησε έντονα την κοινή γνώμη και τη Βουλή, στην οποία η υπό τον Δημήτριο Ράλλη αντιπολίτευση επέκρινε με όλο και σκληρότερα λόγια τη μετριοπαθή στάση του Δηλιγιάννη, κατηγορώντας τον για ενδοτισμό, εθνική μειοδοσία και προδοσία. Ενδεικτικό του φιλοπόλεμου πάθους είναι ότι τον Νοέμβριο του 1896, ο βουλευτής και μέλος της Εθνικής Εταιρείας Γεώργιος Φιλάρετος ζητούσε «Ένωσιν και μόνον Ένωσιν», ακόμη και αν στον αγώνα για την επίτευξη του υψηλού αυτού στόχου «επρόκειτο να συγκαταστραφή η ελευθέρα Ελλάς μετά της πολυπαθούς Κρήτης»3Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Περίοδος ΙΔ΄ Έκτακτη Σύνοδος, Συνεδρίαση της 20ης Νοεμβρίου 1896 (π.ημ.), σελ. 106.. Στα τέλη του 1896 ήταν προφανές ότι, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης, η οποία εξέφραζε το κοινό αίσθημα, η κυβέρνηση έχανε τον έλεγχο της κατάστασης και επικρατούσαν οι αδιάλλακτοι. Θα πρέπει να σημειωθεί, επειδή έχει τη σημασία του, ότι η κοινή αυτή γνώμη είχε στο έπακρο ερεθισθεί από την Εθνική Εταιρεία, η οποία, «κράτος εν κράτει» πια, είχε ήδη αποστείλει στην Κρήτη εθελοντές και πολεμικό υλικό για ενίσχυση των Κρητών επαναστατών, ενώ τον Αύγουστο του 1896 είχε στείλει στη νήσο ομάδα 30 αξιωματικών και υπαξιωματικών του Στρατού Ξηράς για να αποκαταστήσουν επαφή με τους επαναστάτες.
Τον Ιανουάριο του 1897, έφθασαν στην Ελλάδα ειδήσεις για νέες ταραχές στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο. Δολοφονίες, εμπρησμοί χωριών, αιματηρές συμπλοκές σε βάρος του χριστιανικού πληθυσμού, διαδέχονταν η μία την άλλη. Οι παράφορες αγορεύσεις του Δημητρίου Ράλλη, που ζητούσε τη στρατιωτική επέμβαση της Ελλάδας και την αποστολή πολεμικών πλοίων στην Κρήτη και οι επαναλαμβανόμενες διαδηλώσεις στους δρόμους της Αθήνας, οδήγησαν τον Δηλιγιάννη να ανακοινώσει στη Βουλή στις 24 Ιανουαρίου/4 Φεβρουαρίου 1897 ότι είχε διαταχθεί ο απόπλους του θωρηκτού Ύδρα και του οπλιταγωγού Μυκάλη (για την μεταφορά των κρητικών οικογενειών που θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τη νήσο). Τα λόγια του χαιρετίστηκαν με ζητωκραυγές από όλες τις πτέρυγες της Βουλής, την δε επομένη, η Εθνική Εταιρεία, που υποδαύλιζε το πολεμικό κλίμα, δημοσίευσε διά του τύπου προκήρυξη προς τον κρητικό λαό, με την οποία τον καλούσε σε ένοπλο αγώνα και στην ανακήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα4Το πλήρες κείμενο στο φύλλο της εφημερίδας Καιροί της 27ης Ιανουαρίου 1897 (π.ημ.)..
Οι ναυτικές επιχειρήσεις στην Κρήτη στις αρχές του 1897
Πράγματι, στις 26ης Ιανουαρίου/7ης Φεβρουαρίου 1897 και ενώ το θερμόμετρο συνεχώς ανέβαινε, η Ελλάδα έστειλε στα νερά της Μεγαλονήσου το θωρηκτό Ύδρα, το οπλιταγωγό Μυκάλη και τον ατμομυοδρόμωνα Αλφειό υπό τον πλοίαρχο Αριστείδη Ράινεκ, ενώ λίγο αργότερα προστέθηκαν το καταδρομικό Ναύαρχος Μιαούλης και ένας ακόμη ατμομυοδρόμωνας, ο Πηνειός. Περιοδικά διατέθηκαν διάφορα ατμόπλοια για τη μεταφορά προσφύγων. Ένας στολίσκος τορπιλοβόλων υπό τον αντιπλοίαρχο βασιλόπαιδα Γεώργιο ναυλόχησε στη Μήλο για να παρέμβει σε περίπτωση που η Πύλη θα απεπειράτο να στείλει και αυτή ναυτικές δυνάμεις ή ενισχύσεις. Το έργο το οποίο είχε ανατεθεί στον Ράινεκ από τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη ήταν να καταπλεύσει στα Χανιά και, σε συνεννόηση με τους ναυάρχους των ξένων δυνάμεων και τον Έλληνα γενικό πρόξενο, να λάβει «άπαντα τα μέτρα προς διάσωσιν των χριστιανικών οικογενειών». Παράλληλα, όμως, όφειλε να αποφύγει να γίνει αίτιος ρήξης, «μόνον δε εάν, εξ απροόπτων περιπτώσεων, προσβληθή η Σημαία, να εκτελέση ό,τι ήθελεν είσθαι αναγκαίον προς υπεράσπισιν αυτής». Αναμφίβολα επρόκειτο για μία εξαιρετικά δύσκολη αποστολή, πολύ περισσότερο, μάλιστα, από τη στιγμή που στην περιοχή επιχειρούσε διεθνής στόλος.
Φθάνοντας στα Χανιά, τα ελληνικά πλοία βρήκαν ισχυρές βρετανικές, γαλλικές, ιταλικές, αστρο-ουγγρικές, ρωσικές και γερμανικές ναυτικές δυνάμεις, υπό τον Ιταλό ναύαρχο Felice Canevaro, που ήδη ναυλοχούσαν εκεί από μερικούς μήνες, μετά από σχετικό αίτημα της Ελλάδας.
Με την κατάσταση συνεχώς να εκτραχύνεται, η κυβέρνηση απέστειλε στρατιωτικό σώμα 1.500 ανδρών υπό τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο, με εντολή να καταλάβει τη νήσο και να αποκαταστήσει σε αυτήν την τάξη και την ειρήνη. Το εκστρατευτικό σώμα αποβιβάστηκε στην ακτή του όρμου Κολυμπάρι τις νυκτερινές ώρες της 2ας/14ης προς 3η/15η Φεβρουαρίου, υπό την προστασία των πυροβόλων της Ύδρας και των Αλφειός και Πηνειός, χωρίς αντίσταση και ενώθηκε με περίπου 10.000 ενόπλους Κρητικούς και εθελοντές. Ακολούθησαν διάφορες επιτυχείς χερσαίες συμπλοκές με τους Τούρκους και οι Έλληνες πολιόρκησαν τα Χανιά. Ακολούθησε στις 9/21 Φεβρουαρίου ο γνωστός βομβαρδισμός του Ακρωτηρίου, θύελλα αντιδράσεων στο πανελλήνιο και επανειλημμένα ογκώδη συλλαλητήρια διαμαρτυρίας στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις. Οι Μεγάλες Δυνάμεις ενίσχυσαν τη ναυτική παρουσία τους στην Κρήτη και αγήματά τους διεσπάρησαν σε όλη τη νήσο, την οποία κήρυξαν σε ναυτικό αποκλεισμό.
Δεν θα εκταθούμε περισσότερο στα της Κρήτης, δεδομένου ότι δεν είναι αυτά το κύριο αντικείμενο του άρθρου αυτού. Το μόνο που θα προστεθεί είναι ότι, υπό την πίεση των ξένων δυνάμεων και με την κρητική υπόθεση να έχει αχθεί σε αδιέξοδο, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να αποσύρει τα ελληνικά πλοία στα τέλη Φεβρουαρίου του 1897, ενώ το εκστρατευτικό σώμα του Βάσσου παρέμεινε στην Κρήτη για να ανακληθεί τις τελευταίες μέρες του Πολέμου του 1897. Να προστεθεί, επίσης, ότι στις 20 Φεβρουαρίου/4 Μαρτίου, τη διοίκηση της ελληνικής μοίρας είχε αναλάβει ο πλοίαρχος Κωνσταντίνος Σαχτούρης, αντικαθιστώντας τον Ράινεκ.
Σε γενικές γραμμές μπορεί να λεχθεί ότι η μικρή ελληνική ναυτική δύναμη ανταποκρίθηκε στους ναυτικούς σκοπούς για τους οποίους στάλθηκε, παρά την εκεί παρουσία ισχυρότατων ξένων ναυτικών δυνάμεων: Συντέλεσε στην εκκένωση των αμάχων και την μεταφορά τους στην Ελλάδα με επιβατηγά ατμόπλοια˙ έδειξε στους Κρητικούς –πολεμιστές και αμάχους– το ενεργητικό ενδιαφέρον της Ελλάδας˙ κάλυψε επιτυχώς την αποβίβαση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στη Κρήτη. Τέλος, τα τουρκικά στρατεύματα στη νήσο δεν ενισχύθηκαν, μερικές δε μεμονωμένες περιπτώσεις αντιμετωπίστηκαν με απόλυτη επιτυχία. Αυτά δεν σημαίνουν ότι η δράση του Ναυτικού υπήρξε αποτελεσματική για τις γενικότερες επιδιώξεις της Ελλάδας που απέβλεπαν στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Οι ελληνικές επιδιώξεις ξεπερνούσαν όχι μόνο τις δυνατότητες των ελληνικών πλοίων αλλά και αυτού του ιδίου του ελληνικού κράτους. Εν προκειμένω, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι από πολιτικής πλευράς η Ελλάδα βρέθηκε από την αρχή μόνη της, αντιμέτωπη με όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες –η κάθε μία για τους δικούς της λόγους– ήταν αντίθετη στον ακρωτηριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ένα άλλο που πρέπει να σημειωθεί είναι η εμφανής «προχειρότητα» με την οποία οργανώθηκε η αποστολή των πλοίων για μία τόσο σοβαρή και, ιδίως, λεπτή επιχείρηση. Ο εξαιρετικά εσπευσμένος απόπλους τους χωρίς πλήρη φόρτο γαιανθράκων και ποσίμου ύδατος για τους λέβητες, η έλλειψη πρόβλεψης ενός συστήματος ανεφοδιασμού τους και οι δυσκολίες επικοινωνίας με το κέντρο, υπογραμμίζουν τις συνέπειες της έλλειψης κατάλληλου και αποτελεσματικού επιχειρησιακού επιτελείου παρά τον υπουργό των Ναυτικών Νικόλαο Λεβίδη (το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού συστάθηκε δέκα χρόνια αργότερα, το 1907). Απειρία; Έλλειψη στοιχειώδους προβλεπτικότητας; Μάλλον και τα δύο μαζί. Τούτο επισημαίνεται γιατί τα ίδια θα παρουσιαστούν και κατά τον πόλεμο που ακολούθησε. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί και η ελλιπής παροχή πληροφοριών προς τον αρχηγό της ελληνικής μοίρας πλοίαρχο Ράινεκ και οι γριφώδεις και αντιφατικές οδηγίες προς αυτόν, ο οποίος καλείτο να ακολουθήσει μία «ειρηνοπολεμική» δράση.
Όπως και να είναι, οι επιχειρήσεις στην Κρήτη το 1897 είναι οι πρώτες αξιόλογες του Ελληνικού μετεπαναστατικού Ναυτικού. Δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως μεγάλης έκτασης, ούτε ως προς τον αριθμό των μονάδων που έλαβαν μέρος, ούτε ως προς τη δράση τους, ούτε τέλος ως προς τη διάρκεια. Οπωσδήποτε, όμως, υπήρξαν πολύ σημαντικές για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής εκείνης ως προς τις επιδιώξεις της χώρας αλλά, κυρίως, αν κριθούν ως προοίμιο του Ελληνο-τουρκικού Πολέμου που αμέσως ακολούθησε.
Οι ναυτικές επιχειρήσεις στον Πόλεμο του 1897
Μετά από αυτά τα ολίγα για την Κρήτη, ας έλθουμε τώρα στον Πόλεμο του 1897, τον «πόλεμο των τριάντα ημερών» όπως αποκλήθηκε, γιατί τόσο κράτησε.
Όπως είναι φυσικό, η ένοπλη επίσημη παρέμβαση της Ελλάδας υπέρ των Κρητών είχε προκαλέσει την αντίδραση της Τουρκίας. Οι σχέσεις των δύο χωρών είχαν εκτραχυνθεί σε σημείο ο πόλεμος να φαίνεται αναπόφευκτος.
Από τα τέλη Ιανουαρίου του 1897 (π.ημ.), που αναχώρησαν για τα κρητικά ύδατα τα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού, η Ελλάδα ζούσε σε έναν εθνικό παροξυσμό. Ο παροξυσμός αυτός εντεινόταν όσο μία ένοπλη αναμέτρηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία γινόταν όλο και πιο πιθανή. Στη φωτιά έριχναν λάδι συμπολίτευση και αντιπολίτευση και, κυρίως, η Εθνική Εταιρεία, που με εξάρσεις πατριωτισμού εξήγειραν την κοινή γνώμη. Την 1η/13η Μαρτίου, η Ελλάδα κήρυξε επιστράτευση και αποφάσισε τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους του Στόλου στη Σκιάθο. Στα τέλη Μαρτίου όλοι ζητούσαν «πόλεμο» και αβασάνιστα θεωρούσαν τη νίκη των ελληνικών όπλων βέβαιη.
Ελληνικά ανταρτικά σώματα είχαν ήδη εισβάλει στο τουρκικό έδαφος και είχαν αρχίσει μεθοριακές συγκρούσεις. Ο ελληνικός τύπος δημοσίευε πληροφορίες για τη δράση τους, ενώ η κυβέρνηση δήλωνε με ανακοινώσεις της ότι οι ενέργειες αυτές γίνονταν εν αγνοία της. Ο μόλις 29 ετών διάδοχος Κωνσταντίνος είχε διοριστεί αρχιστράτηγος και είχε εγκατασταθεί με το επιτελείο του στη Λάρισα. Στις 5/17 Απριλίου η Πύλη ανακάλεσε τον πρέσβυ της στην Αθήνα και τα μεσάνυκτα της 5ης/17ης προς 6η/18η Απριλίου η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας. Η μεγάλη περιπέτεια του 1897 άρχιζε…
Το απόγευμα της 6ης/18ης Απριλίου, έγινε έκτακτη συνεδρίαση της Βουλής στην οποία ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης ανακοίνωσε στην εθνική αντιπροσωπεία την κήρυξη του πολέμου, τα γεγονότα τα οποία οδήγησαν σε αυτόν και τις μέχρι εκείνη τη στιγμή γνωστές εξελίξεις των συγκρούσεων. Και κατέληξε με τη φράση «έχομεν καθήκον να τον δεχθώμεν [δηλαδή τον πόλεμο] και τον εδέχθημεν». Ακολούθησαν ο υπουργός των Ναυτικών Λεβίδης και ο «πολεμοχαρής» αρχηγός της αντιπολίτευσης Δημήτριος Ράλλης, ο οποίος υπερακόντισε τον Δηλιγιάννη σε πατριωτικό παλμό. Τον λόγο έλαβαν και άλλοι βουλευτές, αγορεύοντας με τον ίδιο ύφος. Κάθε λίγο, χειροκροτήματα και «εύγε!» διέκοπταν τους ομιλητές. Στους δρόμους επικρατούσε πολεμικός πυρετός και ο κόσμος, παραληρώντας από ενθουσιασμό, πανηγύριζε.
Στο στρατιωτικό τομέα δεν μπορούσε καν να γίνει σύγκριση μεταξύ των δύο αντιπάλων. Η υπεροχή των Τούρκων ήταν συντριπτική, τόσο σε αριθμούς όσο και σε υλικό. Στη θάλασσα η εικόνα ήταν διαμετρικά αντίθετη. Η Ελλάδα διέθετε τρία σχετικά νεότευκτα θωρηκτά, μία θωρακοβάριδα, ένα θωρακοδρόμωνα, ένα ελαφρό καταδρομικό, τέσσερεις ατμομυοδρόμωνες, δύο ατμοβάριδες (μεγάλες κανονιοφόρους), τέσσερεις μικρές κανονιοφόρους, τρεις ναρκοθέτιδες, μία αρχηγίδα τορπιλικών, 19 τορπιλοβόλα, 8 ατμοημιολίες, δύο οπλιταγωγά (συν άλλα δύο επίτακτα) και αριθμό βοηθητικών πλοίων. Έναντι αυτών, η Τουρκία παρέτασσε ως μονάδες μάχης ένα θωρηκτό, ανά δύο θωρακισμένες φρεγάτες και κορβέτες, τρία αντιτορπιλικά, μία κανονιοφόρο και 15 τορπιλοβόλα.
Από αριθμητικής πλευράς δεν υπήρχε ουσιαστική διαφορά σε μονάδες μάχης ανάμεσα στους δύο στόλους. Από ποιοτικής, όμως, υπήρχε σαφής υπεροχή του ελληνικού: Σε αντίθεση με τα τουρκικά, τα τρία ελληνικά θωρηκτά, αν και μικρότερου εκτοπίσματος, ήταν πρόσφατης ναυπήγησης, με σχετικά σύγχρονο πυροβολικό και αξιόλογη ταχύτητα και θωράκιση. Επιπλέον, πολλά από τα τουρκικά πυροβόλα ήταν εμπροσθογεμή. Στα ελαφρά σκάφη υπήρχε αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων. Εκεί, όμως που το Ελληνικό Ναυτικό υπερείχε συντριπτικά έναντι του Τουρκικού ήταν στο έμψυχο δυναμικό και στην κατάσταση των πλοίων, αντίθετα με τους Τούρκους που δεν διακρίνονταν για τη ναυτοσύνη τους. Ως προς την κατάστασή του, ο Τουρκικός Στόλος ήταν σε ελεεινή κατάσταση, σκόπιμα παραμελημένος από τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β΄ που φοβόταν συμμετοχή του σε ενδεχόμενες ανατρεπτικές κινήσεις των φιλελεύθερων στελεχών του εναντίον του, όπως είχε συμβεί με τον προκάτοχό του και αδελφό του Μουράτ Ε΄. Είχε να κινηθεί σχεδόν 18 χρόνια και μετά βίας κατάφερε να φθάσει και να αγκυροβολήσει στο Ναγαρά μέσα στα Στενά, όπου και παρέλαβε τα πυρομαχικά του. Εκεί παρέμεινε ακίνητος μέχρι το τέλος του πολέμου, όχι από φόβο αλλά από αδυναμία να πλεύσει και να αναμετρηθεί με τα ελληνικά πλοία.
Όπως για την Κρήτη, η Ελλάδα αποδύθηκε στον πόλεμο όντας γενικά απαράσκευη. Γενικό σχέδιο ενεργείας, πλήρως μελετημένο και εγκεκριμένο δεν υπήρχε, το δε υπουργείο των Ναυτικών, το οποίο καλείτο να καθορίζει όχι μόνον τη γενική κατεύθυνση των επιχειρήσεων, αλλά και να εκδίδει διαταγές για την εκτέλεσή τους, στερείτο ναυτικού επιχειρησιακού επιτελείου. Επιπλέον, δεν υπήρχε σχέδιο –πολλώ μάλλον δόγμα– για τη συνεργασία με το υπουργείο των Στρατιωτικών.
Με βάση τη γενική αντίληψη ότι η ταχεία κατάληψη της Πρέβεζας εντασσόταν στις προτεραιότητες του Ελληνικού Στρατού στην Ήπειρο, η κυβέρνηση αποφάσισε τη συγκρότηση ειδικής ναυτικής δύναμης, της Δυτικής Μοίρας. Να διευκρινιστεί ότι την εποχή εκείνη οι Νότιες ακτές του Αμβρακικού Κόλπου ανήκαν στο μικρό ελληνικό κράτος, με την Πρέβεζα και τις βόρειες ακτές στο οθωμανικό. Τα υπόλοιπα πλοία του Στόλου αποτέλεσαν την Ανατολική Μοίρα, με αποστολή την εξασφάλιση της επικράτησης στο Αιγαίο και την εκμετάλλευση των επιχειρησιακών πλεονεκτημάτων που θα απέρρεαν από αυτήν. Στις δύο αυτές μοίρες εντάχθηκαν:
- Στη Δυτική, το καταδρομικό Ναύαρχος Μιαούλης, το θωρηκτό Σπέτσαι (σύντομα υπάχθηκε στην Ανατολική Μοίρα), η θωρακοβάρις Βασιλεύς Γεώργιος, ο ατμομυοδρόμωνας Ευρώτας και οι ατμοημιολίες Πάραλος και Κίχλη. Επιπλέον, μέσα στον Αμβρακικό ναυλοχούσαν οι ατμοβάριδες Αμβρακία και Άκτιον, τέσσερεις κανονιοφόροι, η ατμοημιολία Αφρόεσσα, η ναρκοθέτις Ναυπλία και μία ατμοτελωνίδα. Διοικητής ήταν ο πλοίαρχος Δημήτριος Κριεζής επί του Μιαούλη.
- Στην Ανατολική Μοίρα υπάγονταν τα θωρηκτά Ύδρα και Ψαρά (στη συνέχεια και Σπέτσαι), οι ατμομυοδρόμωνες Αχελώος, Αλφειός και Πηνειός, η αρχηγίδα τορπιλικών Κανάρης με 12 τορπιλοβόλα και το οπλιταγωγό Μυκάλη διασκευασμένο σε βοηθητικό εύδρομο. Αρχηγός της Μοίρας ήταν ο πλοίαρχος Σαχτούρης που ήδη αναφέρθηκε, επί των Ψαρών.
Η περιοχή γύρω από την Πρέβεζα, η οποία δεσπόζει στη βόρεια πλευρά της εισόδου του Αμβρακικού Κόλπου, ήταν ισχυρά οχυρωμένη με σημαντικό αριθμό τουρκικών πυροβολείων, τόσο προς την πλευρά του Ιονίου, όσο και μέσα στον κόλπο. Αποστολή της Δυτικής Μοίρας ήταν η καταστροφή των τουρκικών οχυρώσεων για τη διευκόλυνση των χερσαίων επιχειρήσεων.
Οι πρώτες βολές του ναυτικού πολέμου ρίφθηκαν στις 5 το πρωί της 6ης/18ης Απριλίου (οι εχθροπραξίες στην ξηρά είχαν μόλις αρχίσει) εναντίον του ατμοπλοίου Μακεδονία, ενώ εξερχόταν από τον Αμβρακικό, από τις τουρκικές οχυρώσεις. Το πλοίο δεν ανέκοψε την πορεία του, οπότε τα πυροβολεία άνοιξαν πυκνότατο πυρ εναντίον του και ο πλοίαρχός του αναγκάστηκε να το προσαράξει στα αβαθή της ελληνικής ακτής, μπροστά από το Άκτιο, όπου πυρπολήθηκε από τις βολές των τουρκικών πυροβόλων.
Σε όλο το επόμενο διάστημα και μέχρι την ανακωχή, η Δυτική Μοίρα εκτέλεσε επανειλημμένους βομβαρδισμούς των τουρκικών οχυρώσεων της εισόδου του Αμβρακικού, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, αλλά και χωρίς να επιτευχθεί συντονισμός με τα προελαύνοντα ελληνικά στρατεύματα, που κάποια στιγμή είχαν φθάσει σε μικρή απόσταση από την Πρέβεζα, η οποία είχε φθάσει σε σημείο να ετοιμάζεται για παράδοση. Μερικές τοπικές επιχειρήσεις έγιναν και στο εσωτερικό του κόλπου από τις κανονιοφόρους που βρίσκονταν εκεί.
Ερχόμενοι, τώρα, στην Ανατολική Μοίρα, η έναρξη του πολέμου βρήκε τα πλοία της συγκεντρωμένα στη Σκιάθο. Εκεί, ο Σαχτούρης ασχολήθηκε με την προς πόλεμο προπαρασκευή των πλοίων του, εκτελώντας εν πλω γυμνάσια μάχης, πυρά κυρίου και δευτερεύοντος οπλισμού και βολή τορπιλών. Στις 28 Μαρτίου/9 Απριλίου, το υπουργείο των Ναυτικών διέταξε τη μεθόρμιση της Μοίρας από τη Σκιάθο στους Ωρεούς και την εγκατάσταση περιπολίας τορπιλοβόλων στο Στενό του Τρίκερι.
Επί δύο μέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, η Ανατολική Μοίρα παρέμεινε υπ’ ατμόν κατ’ εντολήν του υπουργείου των Ναυτικών, αναμένοντας διαταγές. Στη συνέχεια, κατόπιν διαταγών του υπουργείου, προέβη στον επανειλημμένο βομβαρδισμό οχυρωματικών έργων στο Πλαταμώνα και στη Σκάλα Λεπτοκαρυάς, καθώς και στην καταστροφή τροφίμων και εφοδίων του τουρκικού στρατού. Διατάχθηκε να βομβαρδίσει και το οχυρό Καραμπουρνού στο Θερμαϊκό (μη αντιληπτό για πιο σκοπό), καθώς και τη σιδηροδρομική γραμμή στο Δεδέαγατς (τη σημερινή Αλεξανδρούπολη). Αλλά ο Σαχτούρης προτίμησε να παραμείνει κοντά στις ακτές, καθώς όπως ανέφερε στη έκθεσή του «… η προς τον εχθρόν ναυμαχία, προ των Δαρδανελλίων επιζητουμένη, άγει εις ζημίαν. Πας στόλος πλεονεκτεί μαχόμενος εις τα παράλιά του, όπου δύναται να εύρη καταφύγιον διά τα πλοία άτινα θα πάθωσι…»5Έκθεση Σαχτούρη με αριθ. 856 της 15ης Απριλίου 1897 (π.ημ.). Βλ. και Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο IV, φάκ. 3.. Αδράνησε, επίσης, ως προς την εκτέλεση και άλλων εντολών του υπουργείου που, ομολογουμένως, υπεισέρχονταν σε τακτικής φύσης λεπτομέρειες οι οποίες δεν ανήκαν στο επίπεδό του. Αυτό προκάλεσε την οργή του Λεβίδη, ο οποίος έστειλε στον Σαχτούρη μία μακροσκελή, εξαιρετικά αυστηρή παρατήρηση, καλώντας τον σε απολογία και την στο μέλλον τυφλή υπακοή των διατασσομένων6Ν. Λεβίδη Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος. Μέρος Α΄, ό.π., σσ. 21-22 και Α. Σπηλιωτόπουλου Ιστορία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, τόμος Β΄, σσ. 60-61. Βλ. και Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο IV, φάκ. 3.. Μπορούμε να φανταστούμε την αντίδραση του Σαχτούρη όταν έλαβε το κείμενο αυτό…
Ο Λεβίδης, είχε κατ’ επανάληψιν ζητήσει από τον πρωθυπουργό και τον βασιλέα Γεώργιο την αντικατάσταση του Σαχτούρη, αλλά αναγκαζόταν να υποχωρεί προ της αρνήσεώς των. Ωστόσο, καθώς ο Λεβίδης είχε πια φθάσει στα όρια βλέποντας τις διαταγές του να μην εκτελούνται, υπέβαλε το μεσημέρι της 14ης/26ης Απριλίου στον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη την παραίτησή του. Προ αυτής της εν δυνάμει κυβερνητικής κρίσης, ο βασιλέας υπέγραψε το διάταγμα της ανάκλησης του Σαχτούρη, συνάμα διορίζοντας στη θέση του τον υποναύαρχο Γεώργιο Σταματέλλο. Παράλληλα, όμως, ζήτησε από τον Λεβίδη να μη κοινοποιήσει το διάταγμα εφόσον ο μοίραρχος θα εκτελούσε, πλέον, τις διδόμενες διαταγές.
Την επομένη, ο Σαχτούρης απέπλευσε με ανατολική κατεύθυνση. Επιθυμούσε να βρεθεί προ των Δαρδανελλίων τις πρώτες νυκτερινές ώρες και, με την κάλυψη του σκότους, να εισέλθουν τα τορπιλοβόλα στα Στενά και να αναζητήσουν τον αντίπαλο στόλο στον Ναγαρά όπου ναυλοχούσε. Ωστόσο, ενώ βρισκόταν στο ύψος της Κασσάνδρας, η δύναμή καταλήφθηκε από σφοδρή κακοκαιρία, από την οποία τα τορπιλοβόλα (ιδίως τα μικρότερα γαλλικά) δοκιμάζονταν πολύ και άρχισαν να παρουσιάζουν βλάβες. Και αντί ο Σαχτούρης να τα στείλει να προφυλαχθούν σε κάποια από τις πλησίον ακτές της Χαλκιδικής, προτίμησε να… επιστρέψει στη Σκίαθο με το σύνολο των πλοίων του.
Το πρωί της επομένης, επιδόθηκε στον Λεβίδη το ακόλουθο, πρωτοφανούς περιεχομένου τηλεγράφημα7Το κείμενο του τηλεγραφήματος αυτού περιλαμβάνεται σχεδόν σε όλα τα βιβλία και τα άρθρα που πραγματεύονται τον Ελληνο-τουρκικό Πόλεμο του 1897.:
«Κόκκορης σημαιοφόρος παρών, υπηρετών Ψαρά. Εν ονόματι του Έθνους καταγγέλλω υμίν αρχηγόν Σαχτούρην και συνεργούς, προδίδοντας Έθνος μη εκτελέσαντας διαταγάς. Πλείστοι αξιωματικοί φρονούσι αυτά. Σπεύσατε ορίσετε αρχηγόν υποναύαρχον Κανάρην ή Σταματέλλον. Καταγγελία και προς τον πρόεδρον του Αρείου Πάγου».
Πρέπει να σημειωθεί ότι η ενέργεια του Κόκκορη δεν ήταν αυθόρμητη, εν θερμώ. Από καιρό οι βαθμού υποπλοιάρχου και νεότεροι αξιωματικοί δυσφορούσαν με την εκ μέρους του Σαχτούρη έλλειψη επιθετικού πνεύματος και συνέρχονταν σε «συσκέψεις» επί της ναυαρχίδας. Είχαν, μάλιστα, ακουστεί φωνές να… τον πετάξουν στη θάλασσα!
Το απίστευτο αυτό τηλεγράφημα έπεσε σαν βόμβα στην Αθήνα. Την ίδια στιγμή, ο Λεβίδης αφαίρεσε τη διοίκηση από τον Σαχτούρη και τον ανακάλεσε στο Κέντρο, θέτοντάς τον σε διαθεσιμότητα, καλώντας τον σε έγγραφη απολογία και ορίζοντας ως αντικαταστάτη του τον Σταματέλλο.
Στο μεταξύ, οι χερσαίες επιχειρήσεις είχαν λάβει δραματική τροπή με τον ελληνικό στρατό να υποχωρεί σε όλα τα μέτωπα. Στις 8/20 Μαΐου, στην Ταράτσα (ένα χωριό 5 χιλιόμετρα βόρεια της Λαμίας), συμφωνήθηκε η αναστολή των εχθροπραξιών στο μέτωπο της Θεσσαλίας, ενώ την προηγουμένη είχε γίνει το ίδιο στο Ιμαρέτ (τη σημερινή Ελεούσα, δυτικά της Άρτας) για το μέτωπο της Ηπείρου.
Τα μετά τον Πόλεμο
Η αναγγελία της ανακωχής ανακούφισε τους Έλληνες που είχαν ιδιαίτερα ανησυχήσει από τις άκρως δυσάρεστες εξελίξεις των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Αλλά σύντομα, η κοινή γνώμη που πριν ζητούσε πόλεμο και μόνο πόλεμο, άρχισε την αναζήτηση των υπευθύνων που οδήγησαν τη χώρα στον πόλεμο και στη στρατιωτική ήττα. Ο χώρος δεν επιτρέπει να εκταθούμε στις πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν. Αντίθετα, θα γίνει εν ολίγοις λόγος στα του Ναυτικού. Και για προκληθεί ο αναγνώστης θα λεχθεί ότι ο μεν Σαχτούρης προήχθη σε υποναύαρχο, ο δε Κόκκορης αποτάχθηκε, όχι όμως για το τηλεγράφημά του.
Το αλλόκοτο είναι ότι, μέσα στην παραζάλη των ημερών εκείνων, η Υπηρεσία δεν κινήθηκε αυτεπάγγελτα εναντίον του Κόκκορη για την απίστευτη ενέργειά του, αλλά αυτός οδηγήθηκε σε δίκη μετά από μήνυση του Σαχτούρη για συκοφαντική δυσφήμηση. Η δίκη, που έμεινε γνωστή ως η «Δίκη του Ναυτικού», ξεκίνησε στα τέλη Ιανουαρίου 1898 (π.ημ.). η δε κοινή γνώμη την ανέμενε θεωρώντας την όχι τόσο ως αντιδικία μεταξύ ενός σημαιοφόρου και ενός πλοιάρχου αρχηγού μεγάλης ναυτικής Μοίρας, αλλά για να πληροφορηθεί τα γεγονότα που οδήγησαν στην αδράνεια του Στόλου. Διεξήχθη στη μεγάλη αίθουσα του Ζαννείου Ορφανοτροφείου στον Πειραιά, που μπορούσε να χωρέσει 1.500 άτομα. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη, πλήθος δε κόσμου είχε γεμίσει τους γύρω δρόμους.
Στη δίκη παρέλασαν πάνω από 100 μάρτυρες, στην πλειονότητά τους αξιωματικοί βαθμού υποπλοιάρχου και κάτω, οι οποίοι με λεπτομέρειες και κατά γλαφυρό λόγο «έσυραν τα εξ αμάξης» στον Σαχτούρη. Η απόφαση του ναυτοδικείου ήταν παμψηφεί υπέρ του κατηγορουμένου, υπό τις ζωηρότατες εκδηλώσεις εκ μέρους του ακροατηρίου και, όταν ο Κόκκορης βγήκε από το Ναυτοδικείο, τον υποδέχθηκε πλήθος κόσμου που ζητωκραύγαζε υπέρ αυτού και του Ναυτικού. Και Ο Ρωμιός του Σουρή, που αφιέρωσε δύο πλήρη τεύχη στη δίκη, έγραψε: «Κόκκορης νυχάτος, / νυχοποδαράτος, / τρέχει, κακκαρίζει / και τρανούς συγχίζει»8Ο Ρωμιός, τεύχη 612 και 613, της 31ης Φεβρουαρίου και της 7ης Φεβρουαρίου 1898, αντίστοιχα (π.ημ.)..
Ωστόσο, και ο Λεβίδης είχε υποβάλει μήνυση κατά του Σαχτούρη για αμέλεια, αδράνεια κ.λπ., την εκδίκαση της οποίας ζήτησε με αναφορά του και ο μένεα πνέων ο Σαχτούρης, επιθυμώντας να καθαρίσει το όνομά του. Νέα, λοιπόν, πολυήμερη δίκη, με άλλη έδρα, με τους ίδιους λίγο πολύ μάρτυρες, αλλά με διαμετρικά αντίθετη ετυμηγορία: Ο Σαχτούρης κηρύχθηκε παμψηφεί αθώος της κατηγορίας που του είχε αποδοθεί, δηλαδή «ότι εγένετο εξ αμελείας αίτιος της αποτυχίας της εις αυτόν, διά των διαταγών του υπουργείου των Ναυτικών, ανατεθείσης αποστολής».
Υπήρξαν, όμως, και μερικές ακόμη δευτερεύουσες δίκες, από τις οποίες θα αναφερθεί εδώ μία μόνο λόγω της απίστευτης ιδιαιτερότητάς της. Πρόκειται για την υπόθεση των εμπυρείων και της πλευστότητας των τορπιλών. Μετά την ανακωχή, αποκαλύφθηκε ότι τα εμπύρεια των τορπιλών με τις οποίες ήταν εξοπλισμένα τα τορπιλοβόλα από την εποχή του απόπλου τους για τις ναυτικές επιχειρήσεις της Κρήτης ήταν κενά βροντώδους υδραργύρου, πράγμα που τις καθιστούσε ανενεργές και θα είχε τρομερές συνέπειες σε περίπτωση ναυτικής συμπλοκής.
Υπεύθυνος φερόταν ο ναυπηγός Αναστασίου του επιτελείου του τορπιλικού στόλου, ο οποίος, σε μία προσπάθεια συγκάλυψης του θέματος, είχε αναχωρήσει από την αρχηγίδα τορπιλικών Κανάρης για να γεμίσει τα εμπύρεια και, αφού δεν μπόρεσε να βρει λαθραίως βροντώδη υδράργυρο στο Ελληνικό Πυριτιδοποιείο και τα… φαρμακεία, απευθύνθηκε στον διευθυντή του Ναυστάθμου Σαλαμίνας. Ευθύνη αποδόθηκε και στον υποδιευθυντή της Υποβρύχιας Άμυνας υποπλοίαρχο Ραυτόπουλο, που τελικά μόνον αυτός παραπέμφθηκε ως παραλαβών τα εμπύρεια από τον αυστριακό οίκο Whitehead. Κατά τη διαδικασία αποδείχθηκε ότι με διαταγή του διευθυντή της Υποβρύχιας Άμυνας αντιπλοιάρχου βασιλόπαιδος Γεωργίου τα εμπύρεια είχαν παραληφθεί με απλό ποσοτικό και όχι και ποιοτικό έλεγχο. Να προστεθεί ότι εκ των υστέρων υπήρξε επιστολή της Whitehead που επεσήμαινε την εκ σφάλματος έλλειψη των εμπυρείων της. Παρ’ όλα αυτά ο Ραφτόπουλος αποτάχθηκε. Αυτό προκάλεσε την αντίδραση μεγάλης μερίδας της κοινής γνώμης, η οποία θεωρούσε ότι ο Ραφτόπουλος αποτέλεσε το εξιλαστήριο θύμα της ευθύνης άλλων, υψηλά ισταμένων, βλέπε του Γεωργίου και του «προστατευομένου» του Αναστασίου τον οποίο είχε παντρέψει. Και εδώ υπήρξε ένα νοστιμότατο σατυρικό ποίημα του Σουρή από το οποίο παρατίθεται μόνο η κατακλείδα του γιατί είναι κάπως μακροσκελές9Ο Ρωμιός, τεύχος 598 της 25ης Οκτωβρίου 1897 (π.ημ.).:
Αχ! Ραυτόπουλε καϋμένε της Τορπιλλικής Αμύνης,
γρήγορα πολλοί μού λένε πως χωρίς χρυσά θα μείνης
κι’ είθε μάθημα να γίνη σε καθένα μας πικρό,
πως το ψάρι το μεγάλο τρώει πάντα το μικρό.
Τελικά και ο Αναστασίου αποτάχθηκε, δεδομένου ότι στη διάρκεια των δικών είχε αναφερθεί ότι οι τορπίλες είχαν πρόβλημα πλευστότητας και βυθίζονταν μετά τη βολή τους. Το 1904, η απόταξή του ακυρώθηκε και ο Αναστασίου επανήλθε στην ενεργό υπηρεσία, σταδιοδρόμησε δε επιτυχώς μέχρι το 1915, οπότε αποστρατεύθηκε με αίτησή του ως ανώτερος αρχιναυπηγός.
Στις δίκες, όμως, αποκαλύφθηκε και ένα εξίσου σοβαρότατο θέμα: Το μεγαλύτερο μέρος των βλημάτων των πυροβόλων των θωρηκτών… δεν έφεραν γόμωση! Το θέμα ήταν γνωστό τόσο στους κυβερνήτες τους, όσο και στον Σαχτούρη, που όταν του ζητήθηκε να τις πληρώσουν επί των πλοίων (πράγμα που ενείχε κινδύνους) απάντησε «έχουμε καιρό να το κάνουμε», αλλά ποτέ δεν έγινε. Παραδόξως, το ζήτημα αυτό δεν οδηγήθηκε σε δίκη.
Φαιδρά πράγματα θα σκεφθεί ο αναγνώστης, αλλά μήπως ό όλος πόλεμος του ’97 δεν ήταν οπερετικός;
Τέλος, συστάθηκε μία Μεγάλη Ανακριτική Επιτροπή του Ναυτικού για να ερευνήσει τη δράση των δύο μοιρών και τη διαγωγή των αξιωματικών στη διάρκεια του πολέμου. Η επιτροπή ξεκίνησε τις εργασίες της, αλλά ποτέ δεν τις ολοκλήρωσε. Την ίδια τύχη είχε και η Εξεταστική Επιτροπή της Βουλής.
Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι και ο Κόκκορης αποτάχθηκε. ‘Όχι, όμως, για την ενέργειά του αυτή καθ’ εαυτή αλλά σαν παρεπόμενό της. Συγκεκριμένως, όπως είναι φυσικό, είχε τεθεί στο «στόχαστρο» ορισμένων ανωτέρων αξιωματικών και βρέθηκε στο εδώλιο του Ναυτοδικείου, κατηγορούμενος για εξύβριση του αντιπλοιάρχου Ζάκα και βιαιοπραγία κατ’ αυτού. Κατά την ακροαματική διαδικασία αποδείχθηκε ότι ηθικός αυτουργός του επεισοδίου ήταν ο ίδιος ο Ζάκας, ο οποίος είχε εξυβρίσει τον Κόκκορη ως δειλό με τη λέξη «χέστη» και είχε αυτός βιαιοπραγήσει εναντίον του. Παρ’ όλα αυτά ο Κόκκορης καταδικάστηκε σε τρίμηνη φυλάκιση και αποτάχθηκε, ο δε Ζάκας σε… δεκαπενθήμερη. Το 1922, μετά από δικαστική απόφαση, ο Κόκκορης επαναφέρθηκε στην μόνιμη υπηρεσία με το βαθμό του πλωτάρχη και αποστρατεύθηκε με αίτησή του το επόμενο έτος.
Και ο Σαχτούρης τι να απέγινε άραγε; Αφού διετέλεσε διοικητής του Κεντρικού Προγυμναστηρίου Πόρου, το 1901 ορίστηκε επικεφαλής της Μοίρας Θωρηκτών, ο δε απροσδόκητος διορισμός του προκάλεσε αναστάτωση στο Ναυτικό και ανησυχία στα στελέχη του, ιδίως των νεωτέρων βαθμών, τα οποία είχαν «σωρηδόν» καταθέσει ως μάρτυρες εναντίον του κατά τις δίκες. Οι αξιωματικοί φοβούνταν την εκδίκηση «του αστακοσυλλέκτου της Σκιάθου», όπως σκωπτικά τον αποκαλούσαν. Ο Σαχτούρης βολιδοσκόπησε ορισμένους ανώτερους αξιωματικούς για να τους προτείνει ως αρχιεπιστολέα του, αλλά όλοι αρνήθηκαν να υπηρετήσουν υπό τις διαταγές τους. Αλλά και οι κυβερνήτες των θωρηκτών δεν έβλεπαν με καλό μάτι την επιβίβαση του Σαχτούρη στο πλοίο τους, ενώ πολλοί αξιωματικοί εξέφρασαν ανοικτά την απόφασή τους να μη δεχθούν να υπηρετήσουν υπό τις διαταγές του. Η γενική αυτή αποδοκιμασία του προσώπου του απέλπισε τον Σαχτούρη και τον οδήγησε να ζητήσει την απαλλαγή του από τη διοίκηση της Μοίρας για λόγους υγείας, πράγμα που έγινε. Το επόμενο έτος αποστρατεύθηκε.
Μερικά σχόλια και συμπεράσματα
Πριν κλείσει αυτό το άρθρο κρίνεται αναγκαία η διατύπωση μερικών σχολίων και συμπερασμάτων.
Ο Ελληνο-τουρκικός Πόλεμος του 1897 έχει μείνει στην ελληνική ιστορία ως «ατυχής» ή «ταπεινωτικός». Υπήρξε και τα δύο: Ατυχής μεν γιατί κατέληξε σε μία συντριπτική ήττα της Ελλάδας, ταπεινωτικός δε επειδή όχι μόνο δεν εκπλήρωσε τις προσδοκίες του ελληνικού λαού αλλά, επιπλέον, ντρόπιασε τον εγωισμό του μέσα στην ίδια του τη χώρα και έξω από αυτήν.
Η Ελλάδα αποδύθηκε στον αγώνα –ουσιαστικά τον προκάλεσε– παρασυρμένη από τον άκρατο παλλαϊκό ενθουσιασμό που γεννούν οι εθνικές επιδιώξεις όταν υποδαυλίζονται από τις πατριωτικές εξάρσεις και ενέργειες εθνικιστικών οργανώσεων, εν προκειμένω της Εθνικής Εταιρείας. Παρασυρμένη, επίσης, από τα παραληρηματικά δημοσιεύματα του τύπου, που υποστήριζε ότι ο πόλεμος θα έστεφε νικηφόρα τα ελληνικά όπλα και θα οδηγούσε στην ένωση της Κρήτης με τον ελληνικό κορμό. Με τη σειρά της, η πολιτική ηγεσία βρέθηκε εγκλωβισμένη στο πολεμικό κλίμα που επικράτησε στην ελληνική κοινωνία και υποτάχθηκε στο δημόσιο αίσθημα, χωρίς να ζυγίσει επιτυχώς τον διεθνή παράγοντα και το συσχετισμό δυνάμεων, παράλληλα υπερεκτιμώντας το επίπεδο παρασκευής του ελληνικού στρατού για πολεμικές επιχειρήσεις.
Σε ό,τι αφορά στο Ναυτικό και ξεκινώντας από τη Δυτική Μοίρα: Η μοίρα αυτή, μικρή σε αριθμό πλοίων και μαχητική ισχύ (το θωρηκτό Σπέτσαι παρέμεινε προσαρτημένο σε αυτήν για ελάχιστες μέρες), έδρασε χωρίς ναυτικό αντίπαλο. Είχε δηλαδή την κυριαρχία στο θέατρο των θαλασσίων επιχειρήσεων και την απρόσκοπτη επιλογή στις κινήσεις της. Αυτό, όμως, όσο σοβαρό και αν ήταν, δεν αρκούσε από τη στιγμή που η κατάληψη της Πρέβεζας αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της ελληνικής πολεμικής προσπάθειας στην Ήπειρο. Οι ναυτικές δυνάμεις μπορεί να έχουν σημαντικότατη συμβολή στην επίτευξη του γενικότερου σκοπού αλλά, από τη φύση τους, δεν είναι οι κατάλληλες για την κατάληψη και τη διατήρηση χερσαίου χώρου. Κατά συνέπεια, η διάθεση ισχυρών αποβατικών δυνάμεων και μέσων και η σύμπραξη της μοίρας με τη Στρατιά της Ηπείρου ήταν απαραίτητες. Κάτι τέτοιο δεν υπήρξε και, μάλιστα, σε μερικές περιπτώσεις παρουσιάστηκε πλήρης έλλειψη συντονισμού. Το αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρξει κανένα… αποτέλεσμα.
Περισσότερα και πιο σημαντικά μπορεί να λεχθούν για την Ανατολική Μοίρα. Σε αυτήν ήταν συγκεντρωμένη όλη η μαχητική ισχύς του Ελληνικού Στόλου: τα τρία σχετικά νεότευκτα θωρηκτά και σχεδόν το σύνολο των τορπιλοβόλων, μικρά μεν αλλά εξαιρετικά επίφοβα για τον αντίπαλο σκάφη. Απέναντί τους είχαν έναν πολυάριθμο στόλο που, όμως, ήταν σε τέτοια ελεεινή κατάσταση ώστε να μην αποτολμήσει καν την έξοδο στο Αιγαίο.
Και όμως παρ’ όλα αυτά, η υπό τον Σαχτούρη Ανατολική Μοίρα περιορίστηκε σε μερικούς βομβαρδισμούς, σε «καύση αλευροσάκκων» στα παράλια βόρεια από τη Θεσσαλία και μέχρι το Θερμαϊκό και σε νηοψίες, θεωρώντας ότι έτσι εκπλήρωνε τον προορισμό της. Είναι αναντίρρητο γεγονός ότι και εδώ δεν υπήρξε ένα γενικότερο σχέδιο ενεργείας, εκπορευόμενο από το υπουργείο των Ναυτικών που, σημειωτέον, δεν διέθετε ναυτική αντίληψη και επιχειρησιακό επιτελείο. Έτσι, οι όποιες διαταγές του υπουργείου μπορούν να χαρακτηριστούν ως περιστασιακές, προερχόμενες από την «κοινή λογική» του υπουργού, μερικές δε φορές περιοριζόμενες από φραγμούς που έθετε το υπουργικό συμβούλιο.
Διακατεχόμενος ο Σαχτούρης από άκρα συντηρητικότητα και μη θεωρώντας έναν «χερσαίο» –όπως αποκαλούσε τον υπουργό του10«… χερσαίος ων και άμοιρος στρατιωτικών γνώσεων και πείρας, ενήργει εν καιρώ πολέμου άνευ επιτελείου και εξέδιδε διαταγάς προς τον στόλον» (Υπόμνημα του Πλοιάρχου Κωνσταντίνου Γ. Σαχτούρη περί της Ενεργείας της Ανατολικής Μοίρας κατά το υπό την Αρχηγίαν του Εξαήμερον Διάστημα του Πολέμου,. σσ. 29-31 και τεύχος 506 (Ιούλιος-Αύγουστος 1997), σσ. 113-115 του περιοδικού Ναυτική Επιθεώρηση.– σε θέση να κατευθύνει ναυτικές επιχειρήσεις, ακολουθούσε τις δικές του επιλογές. Τεκμηριωμένα, γνώριζε την ελεεινή κατάστασή του Τουρκικού Στόλου, όπως γνώριζε και τη μαχητική ικανότητα των ελληνικών θωρηκτών, έχοντας παραλάβει ένα από αυτά στη Γαλλία – το Σπέτσαι.
Όταν διατάχθηκε, έπλευσε προς Ανατολάς χωρίς σχέδιο ναυμαχίας, σαν να μην είχε την πρόθεση να αναμετρηθεί με τον εχθρό και επέστρεψε στο αγκυροβόλιό του μόλις συνάντησε μία κακοκαιρία, απαλλαγμένος από το βάρος της δοκιμασίας. Στις αιτιάσεις του αγνόησε τη βασική αρχή ότι οι ναυτικές μονάδες προορίζονται να πολεμούν και, εν ανάγκη, να βυθίζονται11«… οι στόλοι σκοπόν έχουσι την άμυναν των παραλίων της χώρας εις ην ανήκουσι, η επιθετική δε ενέργεια αυτών […] τότε μόνον επιτρέπεται ότε, της χώρας μη απειλουμένης κατά θάλασσαν […] παρέχουσι πεποίθησιν περί του αισίου αποτελέσματος» (Υπόμνημα Σαχτούρη ό.π., σελ. 9 και τεύχος 506 (Ιούλιος-Αύγουστος 1997), σελ. 96 του περιοδικού Ναυτική Επιθεώρηση…. Μία αρχή που δεν παρέβλεψε, μετά από 15 χρόνια, ένας τότε υφιστάμενός του, ο κυβερνήτης του ατμομυοδρόμωνα Αλφειός, πλωτάρχης τότε Παύλος Κουντουριώτης.
Μερικά σχόλια και συμπεράσματα
Πριν κλείσει αυτό το άρθρο κρίνεται αναγκαία η διατύπωση μερικών σχολίων και συμπερασμάτων.
Ο Ελληνο-τουρκικός Πόλεμος του 1897 έχει μείνει στην ελληνική ιστορία ως «ατυχής» ή «ταπεινωτικός». Υπήρξε και τα δύο: Ατυχής μεν γιατί κατέληξε σε μία συντριπτική ήττα της Ελλάδας, ταπεινωτικός δε επειδή όχι μόνο δεν εκπλήρωσε τις προσδοκίες του ελληνικού λαού αλλά, επιπλέον, ντρόπιασε τον εγωισμό του μέσα στην ίδια του τη χώρα και έξω από αυτήν.
Η Ελλάδα αποδύθηκε στον αγώνα –ουσιαστικά τον προκάλεσε– παρασυρμένη από τον άκρατο παλλαϊκό ενθουσιασμό που γεννούν οι εθνικές επιδιώξεις όταν υποδαυλίζονται από τις πατριωτικές εξάρσεις και ενέργειες εθνικιστικών οργανώσεων, εν προκειμένω της Εθνικής Εταιρείας. Παρασυρμένη, επίσης, από τα παραληρηματικά δημοσιεύματα του τύπου, που υποστήριζε ότι ο πόλεμος θα έστεφε νικηφόρα τα ελληνικά όπλα και θα οδηγούσε στην ένωση της Κρήτης με τον ελληνικό κορμό. Με τη σειρά της, η πολιτική ηγεσία βρέθηκε εγκλωβισμένη στο πολεμικό κλίμα που επικράτησε στην ελληνική κοινωνία και υποτάχθηκε στο δημόσιο αίσθημα, χωρίς να ζυγίσει επιτυχώς τον διεθνή παράγοντα και το συσχετισμό δυνάμεων, παράλληλα υπερεκτιμώντας το επίπεδο παρασκευής του ελληνικού στρατού για πολεμικές επιχειρήσεις.
Σε ό,τι αφορά στο Ναυτικό και ξεκινώντας από τη Δυτική Μοίρα: Η μοίρα αυτή, μικρή σε αριθμό πλοίων και μαχητική ισχύ (το θωρηκτό Σπέτσαι παρέμεινε προσαρτημένο σε αυτήν για ελάχιστες μέρες), έδρασε χωρίς ναυτικό αντίπαλο. Είχε δηλαδή την κυριαρχία στο θέατρο των θαλασσίων επιχειρήσεων και την απρόσκοπτη επιλογή στις κινήσεις της. Αυτό, όμως, όσο σοβαρό και αν ήταν, δεν αρκούσε από τη στιγμή που η κατάληψη της Πρέβεζας αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της ελληνικής πολεμικής προσπάθειας στην Ήπειρο. Οι ναυτικές δυνάμεις μπορεί να έχουν σημαντικότατη συμβολή στην επίτευξη του γενικότερου σκοπού αλλά, από τη φύση τους, δεν είναι οι κατάλληλες για την κατάληψη και τη διατήρηση χερσαίου χώρου. Κατά συνέπεια, η διάθεση ισχυρών αποβατικών δυνάμεων και μέσων και η σύμπραξη της μοίρας με τη Στρατιά της Ηπείρου ήταν απαραίτητες. Κάτι τέτοιο δεν υπήρξε και, μάλιστα, σε μερικές περιπτώσεις παρουσιάστηκε πλήρης έλλειψη συντονισμού. Το αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρξει κανένα… αποτέλεσμα.
Περισσότερα και πιο σημαντικά μπορεί να λεχθούν για την Ανατολική Μοίρα. Σε αυτήν ήταν συγκεντρωμένη όλη η μαχητική ισχύς του Ελληνικού Στόλου: τα τρία σχετικά νεότευκτα θωρηκτά και σχεδόν το σύνολο των τορπιλοβόλων, μικρά μεν αλλά εξαιρετικά επίφοβα για τον αντίπαλο σκάφη. Απέναντί τους είχαν έναν πολυάριθμο στόλο που, όμως, ήταν σε τέτοια ελεεινή κατάσταση ώστε να μην αποτολμήσει καν την έξοδο στο Αιγαίο.
Και όμως παρ’ όλα αυτά, η υπό τον Σαχτούρη Ανατολική Μοίρα περιορίστηκε σε μερικούς βομβαρδισμούς, σε «καύση αλευροσάκκων» στα παράλια βόρεια από τη Θεσσαλία και μέχρι το Θερμαϊκό και σε νηοψίες, θεωρώντας ότι έτσι εκπλήρωνε τον προορισμό της. Είναι αναντίρρητο γεγονός ότι και εδώ δεν υπήρξε ένα γενικότερο σχέδιο ενεργείας, εκπορευόμενο από το υπουργείο των Ναυτικών που, σημειωτέον, δεν διέθετε ναυτική αντίληψη και επιχειρησιακό επιτελείο. Έτσι, οι όποιες διαταγές του υπουργείου μπορούν να χαρακτηριστούν ως περιστασιακές, προερχόμενες από την «κοινή λογική» του υπουργού, μερικές δε φορές περιοριζόμενες από φραγμούς που έθετε το υπουργικό συμβούλιο. Διακατεχόμενος ο Σαχτούρης από άκρα συντηρητικότητα και μη θεωρώντας έναν «χερσαίο» –όπως αποκαλούσε τον υπουργό του– σε θέση να κατευθύνει ναυτικές επιχειρήσεις, ακολουθούσε τις δικές του επιλογές. Τεκμηριωμένα, γνώριζε την ελεεινή κατάστασή του Τουρκικού Στόλου, όπως γνώριζε και τη μαχητική ικανότητα των ελληνικών θωρηκτών, έχοντας παραλάβει ένα από αυτά στη Γαλλία – το Σπέτσαι. Όταν διατάχθηκε, έπλευσε προς Ανατολάς χωρίς σχέδιο ναυμαχίας, σαν να μην είχε την πρόθεση να αναμετρηθεί με τον εχθρό και επέστρεψε στο αγκυροβόλιό του μόλις συνάντησε μία κακοκαιρία, απαλλαγμένος από το βάρος της δοκιμασίας. Στις αιτιάσεις του αγνόησε τη βασική αρχή ότι οι ναυτικές μονάδες προορίζονται να πολεμούν και, εν ανάγκη, να βυθίζονται. Μία αρχή που δεν παρέβλεψε, μετά από 15 χρόνια, ένας τότε υφιστάμενός του, ο κυβερνήτης του ατμομυοδρόμωνα Αλφειός, πλωτάρχης τότε Παύλος Κουντουριώτης.
Γενικά, η όλη αρχηγία του Σαχτούρη χαρακτηρίστηκε από την αδράνεια και την έλλειψη του δυναμισμού που πρέπει να διακρίνει τον αρχηγό, ιδίως αν αυτός κρίνει ότι οι διαταγές που λαμβάνει αφήνουν περιθώρια πρωτοβουλίας. Θα μπορούσε να καταλάβει τα Ψαρά, τον Άγιο Ευστράτιο, την Τένεδο ή την Ίμβρο, μέχρι ενός βαθμού αντισταθμίζοντας τις ήττες στην ξηρά. Τα νησιά αυτά δεν είχαν χερσαίες δυνάμεις ικανές να αντιμετωπίσουν τα έστω και μικρής ισχύος ναυτικά αποβατικά αγήματα και τα βαριά πυροβόλα των ελληνικών θωρηκτών. Η ανακατάληψή τους από τους Τούρκους θα απαιτούσε τη διά θαλάσσης μεταφορά στρατού, αλλά η Ανατολική Μοίρα θα ήταν εκεί για να την παρεμποδίσει. Και όταν θα ερχόταν η ώρα της συνθήκης ειρήνης θα υπήρχε στα χέρια της Ελλάδας ένα σοβαρό αντάλλαγμα.
Με τη στάση του, ο Σαχτούρης κατάφερε ό,τι το χειρότερο θα μπορούσε να συμβεί σε ένα μικρό ή μεγάλο ηγήτορα: Την οργή και την περιφρόνηση των υφισταμένων του, που διακατέχονταν από την έντονη επιθυμία να πολεμήσουν. Από εκεί και πέρα, το τηλεγράφημα του Κόκκορη υπήρξε ο καταλύτης για την παύση του Σαχτούρη από τα καθήκοντά του.
Ευθύνη πρέπει να αποδοθεί και στον Λεβίδη, που χωρίς αντίδραση αποδέχθηκε το διορισμό από το βασιλέα του Σαχτούρη, ενός αξιωματικού ο οποίος θεωρείτο αυστηρός και ικανός, αλλά και δύσκολος. Ήταν, όμως, υπουργός των Ναυτικών από το 1895 και είχε στη διάθεσή του μία διετία για να «ζυγίσει» τα ανώτατα στελέχη τού υφισταμένου σε αυτόν σώματος των αξιωματικών. Τον βαρύνουν, επίσης, οι συχνά αντιφατικές διαταγές του προς τον Σαχτούρη, οι οποίες επέτειναν την κατάσταση.
Αναμφίβολα, το τηλεγράφημα του Κόκκορη αποτελούσε ακραία αντιπειθαρχική πράξη, το δε περιεχόμενό του ήταν συγκλονιστικό. Σε συνδυασμό με το «συμβούλιο των κατωτέρων αξιωματικών», υπήρχαν όλα τα στοιχεία της στάσης και, μάλιστα, σε καιρό πολέμου. Το ότι οι κινήσεις αυτές είχαν πατριωτικά ελατήρια δεν άλλαζε το πράγμα και η μη αυτεπάγγελτη παραπομπή του Κόκκορη και άλλων σε Ναυτοδικείο εκ μέρους του υπουργείου των Ναυτικών μόνο από την πλήρη σύγχυση των ημερών εκείνων και από τα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν θα μπορούσε να εξηγηθεί.
Από την άλλη πλευρά, η δίκη του Σαχτούρη που ακολούθησε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο αντίπους εκείνης του Κόκκορη. Και οι δύο πλευρές δικαιώθηκαν και μένει το ερώτημα ως προς το ποιο από τα δύο Ναυτοδικεία έσφαλε στην απόφασή του. Μία εύκολη (ίσως και προφανής) απάντηση που έρχεται στο νου είναι πως, με τον πολιτικό Λεβίδη στο «απυρόβλητο», η «Υπηρεσία» δεν επιθυμούσε την καταδίκη ενός υψηλόβαθμου ναυτικού ηγήτορα, καθώς τούτο θα μπορούσε να έχει δυσμενείς συνέπειες στο Ναυτικό, ίσως και γενικότερα. Έτσι, αποκαταστάθηκαν οι «ισορροπίες».
Ένα άλλο το οποίο εντυπωσιάζει είναι η αντίληψη της «υπευθυνότητας» την εποχή εκείνη, ως προς τη μαχητική ετοιμότητα των πλοίων, είδαμε δε πιο πάνω δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις: Το ζήτημα των εμπυρείων και της πλευστότητας των τορπιλών και αυτό των κενών βλημάτων. Είναι περίεργα όλα αυτά, ακόμη και ιδωμένα με την τότε αντίληψη.
Αλλά είναι σκόπιμη η αναφορά και μίας άλλης διάστασης του θέματος: Μετά μία πεντηκονταετία από τη σύσταση του ελληνικού κράτους, κατά την οποία το Ναυτικό παραμελήθηκε, ακολούθησε μία περίοδος θεαματικής αναβάθμισής του με τη ναυπήγηση νέων μονάδων και με τη βελτίωση της οργάνωσης και της εκπαίδευσης σε όλα τα επίπεδα. Αλλά ο χρόνος που έκτοτε μεσολάβησε έως τον πόλεμο του ’97 δεν υπήρξε αρκετός για τη δημιουργία των στελεχών εκείνων τα οποία, αποκτώντας ενιαίο δόγμα, θα ήταν σε θέση να διαχειριστούν το Ναυτικό ως πολεμική μηχανή με αντίληψη ναυτικής στρατηγικής. Επιβεβαιώθηκε, δηλαδή, το πασίγνωστο αξίωμα ότι «στόλο μπορείς να συγκροτήσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά η δημιουργία ενός Ναυτικού θέλει πολύ περισσότερο χρόνο». Και ένα ερώτημα: Αν υπήρχε τα χρόνια εκείνα ένα επιχειρησιακό επιτελείο δίπλα στον υπουργό των Ναυτικών τα πράγματα θα εξελίσσονταν κατ’ ευχήν; Εν όψει αυτών που μόλις αναφέρθηκαν, η απάντηση δεν είναι εύκολη. Μπορεί, πάντως, να πήγαιναν καλύτερα.
Οι Έλληνες, λαός θαλασσινός, έτρεφαν πάντα μεγάλη ευαισθησία για το Ναυτικό τους και όσα προαναφέρθηκαν θα πρέπει πολύ να τους πλήγωσαν.
Σαν κατακλείδα, θα μπορούσε να αποτολμηθεί η διατύπωση και μίας θετικής διάστασης αυτής της τόσο οδυνηρής εξέλιξης: Βαθύτατα τραυματισμένη η Ελλάδα από το αποτέλεσμα του Πολέμου του 1897 και από όσα ακολούθησαν, δεν αποζητούσε παρά τη διέξοδο προς την ανόρθωση. Η κοινή γνώμη έφερε βαρέως την καταισχύνη του 1897 και φλεγόταν από την επιθυμία να αναλάβει τον αγώνα για την εξάλειψή της.
Ειδικότερα στο Ναυτικό, παρουσιάστηκε ένα πραγματικό χάσμα μεταξύ των νεωτέρων «σπουδασμένων» αξιωματικών, αποφοίτων της προ ολίγων μόλις ετών συσταθείσας Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και των παλαιοτέρων «εμπειρικών», όπως οι πρώτοι τους αποκαλούσαν, θεωρώντας τους υπεύθυνους για την αναποτελεσματικότητα του Ναυτικού στον πόλεμο. Η πειθαρχία, ο ακρογωνιαίος λίθος κάθε στρατιωτικής δομής, έτεινε να εκλείψει. Ανάλογα παρουσιάζονταν στο Στρατό Ξηράς.
Όλα αυτά οδήγησαν στην οργάνωση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, στον οποίο επιτράπηκε η συμμετοχή στελεχών μόνο βαθμού λοχαγού ή υποπλοιάρχου και κάτω, το ομώνυμο κίνημα του 1909, καθώς και αυτό του υποπλοιάρχου Κωνσταντίνου Τυπάλδου το ίδιο έτος. Αυτά, ωστόσο, αποτελούν μία άλλη ιστορία. Δύο πράγματα μόνο θα λεχθούν: Το πρώτο κίνημα υπήρξε επιτυχές και κάλεσε τον Βενιζέλο από την Κρήτη. Το δεύτερο υπήρξε πλήρως ανεπιτυχές. Και, όμως, πολύ σύντομα, από την «παλαιά φρουρά» –δηλ. τους μη αποφοίτους της Σχολής– δεν παρέμεναν στην επετηρίδα του Ναυτικού παρά μόνο τρεις πλοίαρχοι. Ο ένας ήταν ο Παύλος Κουντουριώτης. Η χώρα έμπαινε σε μία νέα εποχή. Η συνέχεια είναι σε όλους γνωστή…
- 1Για μία εκτενή περιγραφή των ναυτικών επιχειρήσεων στην Κρήτη το 1897 και αυτών του Ελληνο-τουρκικού Πολέμου του ιδίου έτους βλ. στα Κεφάλαια 12, 13 και 14 του έργου του συγγραφέα Ιστορία του Πολεμικού Ναυτικού, 1874-1912, έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, 2015.
