“ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ”
Συγγραφέας: ΒΑΓΙΑΣ ΚΑΤΣΟΣ,
εκδ. Square25, Α’ έκδοση 2021, Β’ έκδοση 2022, Γ’ έκδοση 2024, σελ. 334
Βιβλιοπαρουσίαση: Δημήτρης Μπαλόπουλος
Αντιναύαρχος (Ο) ε.α ΠΝ – Δημόσιος Ιστορικός (Μ.Α)
Απόσπασμα του βιβλίου
‘’ Ο Χρυσός Αιώνας της Χαλκίδας’’
Όπως διαβάσατε αναλυτικά, εκ της πρωτοπόρας, πρωταγωνιστικής και πολυαριθμότερης αποικιακής δραστηριότητας της Χαλκίδας αποδεικνύεται η ναυτική, στρατιωτική και πολιτιστική υπεροχή της έναντι των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων του 8ου αι. π.Χ., καθώς κυρίως κατά τη διάρκειά του ανέπτυξε και κορύφωσε τα προηγούμενα.189
Η περίοδος αυτή ήρθε ως φυσικό επακόλουθο των αρχικών επιτυχημένων εγκαταστάσεων και μετακινήσεων στην Ιλλυρία, τη Χαλκιδική και τη Μικρά Ασία. Ξεκίνησε με το άνοιγμα στην Ανατολή και τις δυτικές ακτές της Αφρικής, με την ίδρυση του οικισμού στην Αλ Μίνα και της λιβυκής Εύβοιας αντίστοιχα, περί το 850-800 π.Χ. Ακολούθησε η ίδρυση των Πιθηκουσσών το 770 π.Χ., που χρησιμοποιήθηκε ως προγεφύρωμα για την παράτολμη επέκταση στην ιταλική ενδοχώρα, με την Κύμη το 750 π.Χ. και λίγο μετά στη Σικελία με τη Νάξο το 734 π.Χ. και την στρατηγική κατάληψη του στενού της Μεσσήνης ελάχιστα κατόπιν, που κλείδωσε τα ως τότε κεκτημένα τους στη Δύση. Οπότε, κάπου στο τελείωμα του 8ου αιώνα, οι απανταχού Χαλκιδέοι πρέπει να βρίσκονταν στη μέγιστη ακμή τους, ως απόρροια του εμπορικού μονοπώλιου που διατήρησαν επί μακρόν από τη Συρία ως και την κεντρική Ιταλία,190 καθώς μόλις μετά την ίδρυση της σικελιώτιδας Νάξου η Κόρινθος μπήκε στο στίβο του Β΄ Aποικισμού, με τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις να ακολουθούν. Όλη αυτή η επιτυχία πρέπει να μέθυσε όμως τη μητρόπολη Χαλκίδα. Έτσι, ορέχτηκε κομμάτια ευβοϊκής γης που δεν της ανήκαν ως τότε, μπαίνοντας σε έναν αλαζονικό πόλεμο με την πρώην κύρια συνεργάτιδα της, την Ερέτρια, απ’ όπου βγήκε τελικά χαμένη, αν και νικήτρια.
Πως ήταν όμως η Χαλκίδα του 8ου αιώνα; Η γενική εικόνα της περιόδου μας δείχνει πως δεν ήταν απλά μια «πόλη χρηστών (ενάρετων) Ελλήνων»191 με «ήπιους χειμώνες και σκληρή ζέστη το καλοκαίρι»,192 που ήταν «καλλιγύναικα, γιατί εκεί οι γυναίκες είναι ευπρεπείς».193 Όπως όλα δείχνουν ήταν και κάτι παραπάνω, σπουδαιότερο: Διέθετε την απαιτούμενη οικονομική, οργανωτική και τεχνολογική επάρκεια, όπως και τη θαλάσσια εμπειρία, ώστε να είναι σε θέση να ολοκληρώσει με επιτυχία τις πρωτόγνωρες υπερπόντιες αποικιακές αποστολές της. Αν δεν διέθεταν οι Χαλκιδέοι τους απαραίτητους υλικούς, ψυχικούς και πνευματικούς πόρους, πως θα ήταν δυνατό να φέρουν εις πέρας τόσο δύσκολο επίτευγμα; Η δε επέκταση των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων τους και η κυριαρχία τους στη Δύση μετά το άνοιγμα στην Ιταλία και τη Σικελία οδηγεί σε ένα συμπέρασμα: Η Χαλκίδα του 8ου αι. π.Χ. ήταν μια υπερδύναμη, πιθανώς η πλουσιότερη πόλη του ελληνισμού εκείνης της εποχής, εφήμερα ίσως, ιδιαίτερα μετά την ίδρυση της ιταλιώτιδας Κύμης και έως τα πρώτα χρόνια της Ζάγκλης και του Ρηγίου, καθώς κατόπιν ξέσπασε ο Ληλάντιος Πόλεμος. Και αν το συμπέρασμα αυτό δείχνει υπερβολικό σκεφθείτε το εξής: Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει σήμερα την αντίστοιχη ναυτική, στρατιωτική και πολιτιστική υπεροχή των ευρωπαϊκών κρατών που πρώτα εξερεύνησαν, κατέκτησαν και αποίκησαν τον «Νέο Κόσμο» την περίοδο των μεγάλων εξερευνήσεων, από τον 15ο αι. μ.Χ. και μετά, όπως και τον πλούτο που αυτός επέφερε στην μητροπολιτική ήπειρο; Αντίστοιχα, οι εσχατιές της Μεσογείου ήταν ο «Νέος Κόσμος» της αρχαιότητας. Οι δε Χαλκιδέοι ήταν οι πρωτοπόροι ταξιδευτές που εγκαταστάθηκαν στις άγνωστες και αφιλόξενες ακτές του, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για να γεννηθεί η Μεγάλη Ελλάδα και ο σύγχρονος Δυτικός Πολιτισμός. Ποια είναι η κύρια διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές αποικιακές δραστηριότητες; Τα ταξίδια του Κολόμβου, του Μαγγελάνου, του Κουκ και ό,τι επακολούθησε μας είναι σήμερα γνωστά —οπότε, μη αμφισβητήσιμα— μέσα από πληθώρα πηγών και το σύγχρονο κόσμο που διαμόρφωσαν. Σε αντίθεση, για τους αντίστοιχους ναυτικούς άθλους του Μεγασθένη, του Κραταιμένη και των άλλων δεκάδων άγνωστων πρώτων Χαλκιδέων Οδυσσέων έχουμε στην καλύτερη περίπτωση κάποια λίγα, πολύτιμα θραύσματα λέξεων και αντικειμένων, που με δυσκολία και μόνο αν μπουν τακτικά σε σειρά μας αποκαλύπτουν τις ξεχασμένες ιστορίες τους.
Στα προηγούμενα συνηγορούν και τούτα, που γράφτηκαν τον 5ο αι. π.Χ.: «Το ότι οι Μυκήνες ήταν μικρές, ή κάθε άλλη πόλη του τότε καιρού φαίνεται σήμερα ασήμαντη, δεν είναι αποχρώσα αιτία να αρνηθεί κανείς να πιστέψει ότι η εκστρατεία κατά της Τροίας υπήρξε όσο μεγάλη λέγεται από τους ποιητές και αποδίδεται από την παράδοση. Διότι, εάν η πόλη των Λακεδαιμονίων ερημωνόταν και δεν απέμεναν παρά οι ναοί και τα θεμέλια των άλλων οικοδομημάτων, οι μεταγενέστεροι, μόλις περάσει πολύς χρόνος, νομίζω, δεν θα πίστευαν ότι η δύναμή της υπήρξε ανάλογη προς την φήμη της».194 Σήμερα, παρατηρούμε μια τραγική ομοιότητα ανάμεσα στη Σπάρτη και τη Χαλκίδα (σε αντίθεση με τις Μυκήνες και την Τροία). Ο χρόνος έσβησε από τη γη τα ίχνη τους, σε βαθμό που να μην είναι καν διακριτοί «οι ναοί και τα θεμέλια των άλλων οικοδομημάτων» τους. Για την Σπάρτη όμως διασώθηκαν πλείστα και —το κυριότερο— λεπτομερή γραπτά μνημεία των επιτευγμάτων της, οπότε ουδείς μπορεί να ισχυριστεί πως «η δύναμή της δεν υπήρξε ανάλογη της φήμης της». Σε αντίθεση, για τη Χαλκίδα γνωρίζουμε καταφανώς λιγότερα, οπότε η εξαφάνισή της από προσώπου γης δρα διπλά επιβαρυντικά για την ιστορική της αξία. Ένας περιηγητής που την επισκέφθηκε τα πρώτα μετεπαναστατικά της χρόνια περιέγραψε πως «δεν υπάρχουν πια υπολείμματα της αρχαίας πόλης, με εξαίρεση ορισμένα θραύσματα λευκού μαρμάρου στους τοίχους των σπιτιών».195 Έκτοτε, τα όποια κατάλοιπα καταπλακώθηκαν άναρχα από τη σύγχρονη πόλη και ένα ακόμη κακό προστέθηκε: Η απουσία συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας, γεγονός που ως σήμερα έχει υποβοηθήσει ορισμένες πλάνες, όπως «η πίστωση του αλφαβήτου μόνο στην Ερέτρια ή το να αρνούμαστε στη Χαλκίδα μια σοβαρή ναυτική παρουσία».196 Και αυτό γιατί «η αποσπασματικότητα των ανασκαφικών δεδομένων δεν βοηθά στην ανασύνθεση μίας εικόνας ικανής να ανταποκριθεί στη σπουδαιότητα της μητρόπολης των πηγών. Κύρια πηγή πληροφοριών για τη φθίνουσα σημασία της πόλεως στους ιστορικούς χρόνους παραμένει η αρχαία γραμματεία, καθώς το αρχαιολογικό υλικό γι’ αυτή την περίοδο είναι ομοίως ελλιπές και αδημοσίευτο».197
Και κάπως έτσι η λήθη καλύπτει σήμερα τη δόξα της πόλεως. Μένουν οπότε τα ελάχιστα αρχαιολογικά της ίχνη και τα όποια δικά της γραπτά μνημεία για να τη βγάλουν από την αφάνεια. Μένουν να μας υπενθυμίζουν τι πόλη ήταν, λίγες λέξεις όπως αυτές: «Η Χαλκίδα είναι μια πόλη με τους πιο αξιόλογους Έλληνες».198 Και οι άνθρωποι αυτοί διέπρεψαν σε «πατρίδες μακριά από την πατρίδα τους»199 και άγγιξαν το μεγαλείο περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη χρονική περίοδο της πανάρχαιας ιστορίας τους τον 8ο αι. π.Χ., που ήταν —πέρα από κάθε αμφιβολία— ο Χρυσός Αιώνας της Χαλκίδας.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ‘’Οι Άγνωστοι Πρωτοπόροι της Μεσογείου’’
Το βιβλίο σας, Οι άγνωστοι πρωτοπόροι της Μεσογείου, ένα αφιέρωμα στους Χαλκιδαίους που ίδρυσαν τις περισσότερες αποικίες από οποιαδήποτε άλλη ελληνική μητρόπολη, αποτελεί ένα πλήρες και τεκμηριωμένο αφήγημα. Ο σημερινός κάτοικος της Χαλκίδας πόσο οικείος αισθάνεται με αυτά τα 5.000 χρόνια ιστορίας της πόλης του, και τελικά θέλει αυτή η ιστορία να γίνει μέρος της σημερινής του ταυτότητας;
– Ο σύγχρονος Χαλκιδέος δεν είναι καθόλου εξοικειωμένος με την Ιστορία του τόπου του, θα έλεγα αγνοεί σε πόσο σπουδαία πόλη κατοικεί. Αυτό οφείλεται -όπως τόνισα κατά τη διάρκεια της εισήγησής μου στην Ημερίδα «Η ταυτότητα της Χαλκίδας» που διοργάνωσα στις 22 Μαρτίου 2025 στο Επιμελητήριο της Εύβοιας στη Χαλκίδας- σε δύο κύριους παράγοντες, την απουσία ευρείας γνώσης και την έλλειψη οπτικής εμπειρίας. Ως προς την έλλειψη γνώσης: Οι περισσότεροι Χαλκιδέοι αγνοούν την Ιστορία της πόλης τους ή τη γνωρίζουν επιφανειακά. Οι ρίζες του προβλήματος εντοπίζονται κυρίως στην ευρύτερη παιδεία της χώρας μας. Σήμερα όμως, η πρόσβαση στην πληροφορία είναι ευκολότερη απ’ ότι παλιότερα και το ελληνικό σχολείο κάνει βήματα ως προς τη διδασκαλία της τοπικής Ιστορίας (τομέα όπου προσπαθώ να συμβάλω). Οπότε, είμαι αισιόδοξος για το μέλλον. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της Χαλκίδας είναι η έλλειψη οπτικής εμπειρίας. Η πόλη έχει μακραίωνη Ιστορία. Όμως δεν μπορούμε να την περπατήσουμε, δεν τη βλέπουμε ολόγυρά μας: την καλύψαμε με τσιμέντο και αδιαφορία. Έτσι, το μυαλό μας καταφεύγει στα εύκολα, σε όσα μπορούμε να δούμε και να γευτούμε, όπως ο ήλιος, η παλίρροια και τα θαλασσινά μας. Τι πρέπει να κάνουμε για να αλλάξει αυτό; Συγκεκριμένες δράσεις και έργα, τα οποία και είχα αναλυτικά παρουσιάσει κατά τη διάρκεια της Ημερίδας και σκοπεύω την επόμενη χρονιά να εκδώσω σε βιβλίο, ώστε κάθε Χαλκιδέος να μπορεί να το διαβάσει, συμβάλλοντας έτσι έτι περαιτέρω στη διάδοση της ουσιαστικής γνώσης της πόλης μου. Να απαντήσω όμως και στο τελευταίο σκέλος της ερώτησης: ναι, ο Χαλκιδέος θέλει η Ιστορία να γίνει μέρος της σημερινής του ταυτότητας, όταν την πληροφορείται.
Το πώς, πότε, και για ποιόν γεννήθηκε η αλφαβητική γραφή, είναι και θα παραμείνει ένα ζήτημα έρευνας αλλά και διιστάμενων απόψεων. Στο βιβλίο σας διατυπώνετε την άποψη ότι το αλφάβητο αποτελεί ευβοϊκή εφεύρεση και όχι δάνειο εξ’ ανατολών. Θα θέλατε συνοπτικά να μας περιγράψετε τα αλφάβητα της Χαλκίδας και της Ερέτριας και το πως τελικά η αποικιακή δραστηριότητα των Ευβοέων βοήθησε σ’ ένα βαθμό στη διάδοση της αλφαβητικής γραφής στην Ιταλική χερσόνησο;
– Το χαλκιδικό αλφάβητο αποτελεί ένα από τα τρία μεγαλύτερα επιτεύγματα της πόλης μου στην Ιστορία, τα υπόλοιπα δύο είναι πως η Χαλκίδα αποτελεί μία εκ των αρχαιότερων πόλεων της Ελλάδας με συνεχή κατοίκηση και, φυσικά, το έπος του χαλκιδικού αποικισμού στη Μεσόγειο. Σύμφωνα με μία εκδοχή της ελληνικής μυθολογίας, επινοητής των ελληνικών γραμμάτων υπήρξε ο Λίνος ο Χαλκιδέος. Κατά τη σύγχρονη έρευνα, το ελληνικό αλφάβητο ίσως πράγματι γεννήθηκε πέριξ του Ευρίπου ή σε περιοχή με έντονη χαλκιδική ή γενικά ευβοϊκή παρουσία, όπως είναι η Αλ Μίνα της Συρίας, ταξιδεύοντας κατόπιν στα μέρη μας. Γεγονός αδιαμφησβήτητο είναι πως η Χαλκίδα διέθετε απ’ τις αρχές του 8ου αιώνα το δικό της αλφάβητο, το οποίο αποτελούνταν από 25 γράμματα και διαδόθηκε περισσότερο απ’ οποιοδήποτε άλλο τοπικό ελληνικό αλφάβητο, εξαιτίας της έντονης κινητικότητάς των Χαλκιδέων στη Μεσόγειο. Ως αποτέλεσμα, το χαλκιδικό αλφάβητο μεταλαμπαδεύτηκε στην Ιταλία και τη Σικελία μέσα από τις εκεί πρώτες αποικίες τους, Πιθηκούσσες, Κύμη και Νάξο, προσαρμόστηκε στις τοπικές διαλέκτους και πέρασε στους Ρωμαίους, παραμένοντας σε χρήση μέχρι σήμερα ως «λατινικό αλφάβητο». Όπως συνοπτικά αναφέρω στο βιβλίο μου, «το χαλκιδικό αλφάβητο υπήρξε το πολυτιμότερο εξαγώγιμο αγαθό της Χαλκίδας, αποτελώντας σήμερα το σπουδαιότερο κληροδότημά της στον Δυτικό Πολιτισμό».
Ένα ενδιαφέρον και εντυπωσιακό στοιχείο της έρευνάς σας είναι ότι οι άποικοι αναχωρούσαν από την μητρόπολη χωρίς να παίρνουν μαζί τους γυναίκες. Πως ερμηνεύετε αυτή την κίνηση;
– Ως κάτι απόλυτα φυσιολογικό για την εποχή. Οι αποικισμοί δεν ήταν ταξίδια αναψυχής, συντελούνταν με απίστευτες δυσκολίες σε όχι πάντα ειρηνικό περιβάλλον. Στα πλοία επέβαιναν μόνον άνδρες διαφόρων ειδικοτήτων, ικανοί να χτίσουν, να συντηρήσουν και να υπερασπιστούν τη νέα αποικία. Γυναίκες έβρισκαν στον τόπο προορισμού τους. Τις αποσπούσαν από τους ντόπιους ειρηνικά (μέσω γάμων, συμφωνιών, ακόμη και εξαγοράς), ή δια της βίας, αν δεχτούμε πως είχαν ευρύτερη εφαρμογή στον ελληνικό κόσμο όσα συνέβησαν κατά την επανίδρυση της Μιλήτου: κατά τον Ηρόδοτο «κι αυτοί ακόμη που ξεκίνησαν από το πρυτανείο των Αθηναίων, και γι’ αυτό πιστεύουν πως είναι οι πιο ευγενείς και καθαρόαιμοι Ίωνες, δεν έφεραν στην αποικία μαζί τους γυναίκες, αλλά παντρεύτηκαν γυναίκες από την Καρία, αφού πρώτα σκότωσαν τους γονείς τους. Γι’ αυτόν το φόνο οι γυναίκες αυτές έβαλαν νόμο και δέθηκαν μεταξύ τους μ’ όρκο, που τον παρέδωσαν στα κορίτσια τους, να μην καθίσουν ποτέ πια στο τραπέζι μαζί με τους άντρες τους, μήτε να προσφωνήσουν η καθεμιά τον άντρα της με το όνομά του, επειδή τους σκότωσαν τους πατέρες τους και τα παιδιά τους, κι ύστερα από αυτό που έκαναν τις πήρανε γυναίκες». Σε δεύτερο χρόνο, μόλις η αποικία έβρισκε τους ρυθμούς της, έρχονταν και γυναίκες από τη μητρόπολη ή αλλού.
Έχετε καταγράψει και λημματογραφήσει 90 αποικίες με κοινή καταγωγή από την Εύβοια, εκ των οποίων περίπου οι μισές ήταν των Χαλκιδέων. Η αναφορά σας στα Γκρεκάνικα χωριά της Μεγάλης Ελλάδας θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική. Σήμερα πόσο έτοιμοι είμαστε να προχωρήσουμε ένα βήμα παραπάνω στις αδελφοποιήσεις με αυτές τις πόλεις αλλά με μια νέα αντίληψη που θα ξεπερνά την εθιμοτυπική διαδικασία ;
– Ακριβέστερα, πάνω από τις μισές. Οι Χαλκιδέοι ίδρυσαν 77 πόλεις, οι Ερετριείς 17, οπότε έχουμε έτσι ένα σύνολο 90 ευβοϊκών πόλεων καθώς οι τέσσερις αποτελούν συνίδρυση. Για να γίνει κατανοητή η τάξη μεγέθους, η δεύτερη σε αριθμό ίδρυσης αποικιών, η Μίλητος, μετρά 51 και η τρίτη, η Φώκαια, 25. Κάτι που σημαίνει πως πράγματι, η Χαλκίδα ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες από οποιαδήποτε άλλη ελληνική μητρόπολη, ανοίγοντας το χορό του Β΄ Ελληνικού Αποικισμού, βάζοντας το σπόρο για να γεννηθεί η Μεγάλη Ελλάδα, κάτι άγνωστο ευρέως σήμερα. Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός πως η οικιστική της δραστηριότητα προηγήθηκε χρονικά απ’ την αντίστοιχη της Μιλήτου και της Φώκαιας, καλύπτοντας μεγαλύτερο εύρος περιοχών της Μεσογείου. Ως προς τις αδελφοποιήσεις τώρα. Οι Ιταλοί είναι έτοιμοι. Εμείς όχι. Από την Ιταλία «παρακαλάνε» τη συνένωση, εμείς δεν το έχουμε νομίζω ακόμη πάρει σοβαρά. Προσωπικά έχω αναφερθεί πολλές φορές στο ζήτημα κατά το παρελθόν, έχοντας προτείνει και τρόπους ώστε οι αδελφοποιήσεις να είναι ουσιαστικές όχι «χάρτινες» και τυπικές, μέσω π.χ. ανταλλαγών μαθητών κάθε χρόνο ή διοργάνωσης φεστιβάλ υπενθύμισης των πατρογονικών μας δεσμών στη Χαλκίδα, όπως παλιότερα γίνονταν μεταξύ μητρόπολης-αποικιών, αλλά με σύγχρονο τρόπο.
Πείτε μας δυο λόγια και για το νέο σας, δεύτερο βιβλίο, «Μύθοι που ταξίδεψαν στη Μεσόγειο».
– Το νέο μου βιβλίο είναι το μικρό αδελφάκι του πρώτου. Απευθύνεται κυρίως σε παιδιά από 3η δημοτικού και άνω, αλλά και σε ενήλικες που επιθυμούν να μάθουν την ευβοϊκή-χαλκιδική μυθολογία. Στο σημερινό σχολείο τα παιδιά μας διδάσκονται μια μυθολογία όπου η Εύβοια και η Χαλκίδα είναι απούσα. Κάτι κατάφωρα άδικο, αν αναλογιστείτε τις συνολικά 21 ιστορίες που φιλοξενώ στο βιβλίο, οι οποίες βρίσκονται για πρώτη φορά στην ίδια χάρτινη παρέα. Το βιβλίο συγκεντρώνει το σύνολο της ευβοϊκής –κυρίως χαλκιδικής– μυθολογίας, η οποία διαδόθηκε από την ανατολή ως τη δύση της Μεσογείου μέσα από τα ταξίδια που έκαναν και τους κόσμους που έχτισαν οι πρωτοπόροι Ευβοιώτες θαλασσοπόροι, συμβάλλοντας καθοριστικά στη δημιουργία του ελληνικού μυθικού σύμπαντος. Μια συλλογή αθάνατων, πανάρχαιων θρύλων, γεμάτη θεούς με αδυναμίες και θνητούς με δυνάμεις, δοσμένη με αφηγηματικό, ευσύνοπτο και ανάλαφρο τρόπο γραφής και πλούσια εικονογράφηση.
