Η Ναυμαχία του Ακτίου ως ορόσημο για τον Δυτικό Κόσμο

Γράφει ο Δημήτριος Κατηνιώτης και η Πολυξένη Μπάρκα.

Από τον εμφύλιο πόλεμο στην ειρήνη (Concordia).

Στις 15 Μαρτίου 44 π.Χ., δολοφονείται στη ρωμαϊκή σύγκλητο, ο Ιούλιος Καίσαρας, ο πρώτος και μοναδικός δικτάτορας της Ρώμης (Strauss, 2023). Ο νεαρός Οκταβιανός (63 π.Χ.-14μ.Χ.) βρίσκεται στην Απολλωνία της Ηπείρου·εκεί πληροφορείται για την είδηση του θανάτου του Καίσαρα και επιπλέον πως έχει οριστεί ως κληρονόμος του. Επιστρέφει άμεσα στην Ιταλία, αποδεχόμενος την απόφαση της διαδοχής, όντας τότε σε νεαρή ηλικία. Τα πολιτικά γεγονότα εναλλάσσονται με τα στρατιωτικά και τον Οκτώβρη του 43 π.Χ., ο Μάρκος Αντώνιος (83 π.Χ.-30 μ.Χ.), στρατηγός, πολιτικός και συγγενής του Καίσαρα, ο Οκταβιανός, ανιψιός, θετός υιός και κληρονόμος του και ο στρατηγός Λέπιδος (90 π.Χ.-13 π.Χ.), ενώνουν τις δυνάμεις τους και αποφασίζουν να συνεργαστούν υπό το σχήμα της τριανδρίας (triumvirate), συγκροτώντας την 2^η τριανδρία. Με τις περίφημες προγραφές του 43 π.Χ. (δολοφονία των αντιπάλων και δήμευση των περιουσιών τους) και την ακόλουθη εξόντωση των υπαίτιων της δολοφονίας του Καίσαρα εδραιώνεται η εξουσία της τριανδρίας σε βάρος της συγκλήτου (Ward, Heichelheim, Yeo,2008, p. 300). Από τις μάχες που δόθηκαν σε θάλασσα και στεριά, αρχικά εκτός της ιταλικής χερσονήσου, ξεχωρίζει η μάχη των Φιλίππων το 43 π.Χ, όπου θανατώθηκαν ο Βρούτος και ο Κάσιος, ενώ η εξουδετέρωση του Σέξτου Πομπήιου επήλθε από τον Αγρίππα (ναύαρχο του Οκταβιανού) το 36 π.Χ., στο Ναύλοχο της Σικελίας. Εκεί, ωστόσο, λόγω μιας αμφιλεγόμενης ανταρσίας, ο Λέπιδος εκδιώχθηκε ως συνωμότης, όποτε η τριανδρία θα αποτελούνταν πλέον από τον Αντώνιο και τον Οκταβιανό (Lange, 2007, p.47). Ο δεύτερος γνώριζε πως η νίκη κατά των εχθρών του δεν ήταν αρκετή. Ο λαός μετά από ένα εμφύλιο πόλεμο χρειαζόταν ειρήνη. Θεωρούσε πως η τριανδρία, μαζί με την θεϊκή παρέμβαση των θεών Απόλλωνα, Άρη και Ποσειδώνα, μπορούσε να φέρει την ειρήνη στην Ρώμη.

Το 36 π.Χ., ο πόλεμος είχε τελειώσει και ο νικηφόρος στρατηγός Αντώνιος μετέβη στην πλούσια, ακμάζουσα και φιλελεύθερη Ανατολή, προκειμένου να εκστρατεύσει στην Παρθία. Εκκρεμούσε μετά από αυτήν, η επιστροφή της εξουσίας την οποία είχαν λάβει προηγουμένως από την Ρωμαϊκή πολιτεία, κάτι το οποίο δεν έγινε, λόγω της τροπής των γεγονότων από την επανασύνδεση του Αντωνίου με την βασίλισσα Κλεοπάτρα την Ζ΄, απόγονο του γένους των Πτολεμαίων και σύντροφο του Ιούλιου Καίσαρα. Η βασίλισσα της Αιγύπτου είχε τις δικές της βλέψεις μετά τη δολοφονία του Καίσαρα για την επέκταση του βασιλείου της. Ο Αντώνιος προσπαθούσε βέβαια να προβάλλει την Κλεοπάτρα ως ένα παραδοσιακό σύμμαχο και φίλο του λαού της Ρώμης, κάτι το οποίο όμως δεν έπειθε. Ο Οκταβιανός από την άλλη διέβλεπε την ανερχόμενη απειλή και πως η σύγκρουση μεταξύ των δυο πρώην συμμάχων προδιαγράφονταν άμεση. Αφορμή στάθηκε η ανάγνωση από τον Οκταβιανό της διαθήκης του Αντωνίου στη Σύγκλητο, όπου η επιθυμία του να ταφεί στην Αλεξάνδρεια θεωρήθηκε προδοσία κατά του έθνους Ο πόλεμος κηρύχτηκε τον Οκτώβριο του 32 π.Χ. ενάντια όμως στη βασίλισσα της Αιγύπτου (Ζάχος, 2015, σ.13). Στο πλαίσιο των επεκτατικών τους σχεδίων, ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα είχαν ήδη συγκεντρώσει στρατεύματα στην δυτική Ελλάδα, πριν τις αρχές του 31 π.Χ., χωρίς ωστόσο να φτάσουν ποτέ στην Ιταλική χερσόνησο, πατρίδα του Αντωνίου.

Ο στόλος τους συγκεντρώθηκε στον προφυλαγμένο και εξαιρετικό για εξορμήσεις Αμβρακικό κόλπο, ενώ σαν βάση τους για τον χειμώνα επιλέχτηκε ο λιμένας της Πάτρας, 200 χλμ νοτιότερα. Ως άμεση αντίδραση, ο στόλος του Οκταβιανού κινήθηκε προς στην περιοχή του Ακτίου, αιφνιδιάζοντας τον Αντώνιο. Ακολούθως, ο Αγρίππας επέδραμε από θαλάσσης στη Μεθώνη, την Πάτρα και τη Λευκάδα, στερώντας τους πολύτιμους σταθμούς ανεφοδιασμού για το στράτευμα του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας (Holmes,1928, p.147). Η Αίγυπτος και η Συρία, πλούσιες σε σιτηρά, παρείχαν τις απαραίτητες προμήθειες για το στράτευμα τους, οι οποίες διοχετεύονταν μέσω ενός δικτύου βάσεων, το οποίο είχαν εγκαταστήσει σταδιακά σε νησιά του Αιγαίου και πόλεις της Πελοποννήσου. Οι επιδρομές του Αγρίππα είχαν άμεσες επιπτώσεις, προκαλώντας απώλειες στον αριθμό στρατιωτών και πλοίων του Αντωνίου. Ο αποκλεισμός βέβαια δεν μπορούσε να γίνεται επ’ αόριστον. Στο ενδιάμεσο, ο Οκταβιανός εγκατέστησε το στρατόπεδο του σε λοφώδη περιοχή, 10 χλμ βόρεια του Ακτίου, με το στόλο του να ναυλοχεί δυτικά του, στον γειτονικό όρμο Κόμαρο. Επιδίωκε την τελική αναμέτρηση πριν το φθινόπωρο, ώστε να μην αποκλειστεί εκεί, λόγω του επερχόμενου χειμώνα. Ομοίως και για τον Αντώνιο, η δύσκολη κατάσταση στο στράτευμα του, δεν άφηνε περιθώρια αναβολής.

Η ώρα της αναμέτρησης έφτασε μετά το μεσημέρι, στις 2 Σεπτεμβρίου 31π.Χ., (Holmes,1928, p.155), όταν οι δύο στόλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι στο στόμιο του Αμβρακικού Κόλπου. Οι πληροφορίες για τους αριθμούς υπήρξαν αντιφατικές από τους ιστορικούς της αρχαιότητας. Γνωρίζουμε όμως πως τα πλοία του Οκταβιανού ήταν κυρίως λιβυρνίδες και τριήρεις, δηλαδή ελαφρύτερα και πιο ευέλικτα από τις εχθρικές τριήρεις, πεντήρεις και δεκήρεις. Σε συνδυασμό με τη γνώση που διέθεταν αμφότεροι, για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο μεν στόλος του Οκταβιανού ήλπιζε στην τακτική του διέκπλου (και του εμβολισμού), ενώ αντίστοιχα τα βαριά πλοία του Αντωνίου αναπτύχθηκαν κατά μέτωπο, προσπαθώντας να καλύπτουν τα πλευρά τους από τις στεριές. Η ναυμαχία για όσο κράτησε ήταν σκληρή, αλλά η ενσυνείδητη επιλογή της Κλεοπάτρας να διαφύγει από το μέσο της εχθρικής γραμμής με χρήση πανιών, εξέπληξε τον Αντώνιο. Αυτός επέλεξε να την ακολουθήσει, εγκαταλείποντας τους στρατιώτες του, οι οποίοι όμως συνέχιζαν να πολεμούν για αρκετή ώρα. Χωρίς επικεφαλής, το αποτέλεσμα ήταν να δοθεί η νίκη στον Οκταβιανό. Η νίκη επισφραγίστηκε μία εβδομάδα μετά, με τη συνθηκολόγηση των 19 λεγεώνων του Αντωνίου, οι οποίες παρέμεναν στην ξηρά (Murray, Petsas, 1989, p.4).

Η εκστρατεία του Οκταβιανού συνεχίστηκε, αφού πρώτα ο Οκταβιανός ικανοποίησε μερικώς, αιτήματα επαναστατημένων βετεράνων. Τον χειμώνα οι δυνάμεις του συγκεντρώθηκαν στη Σάμο. Μόλις επετράπη, εκστράτευσε μέσω της Μικράς Ασίας και αναθέρμανε τις σχέσεις με τους υποτελείς βασιλείς της Ανατολής, οπότε και κατέφθασε με στόλο και στρατό στην Αλεξάνδρεια σε λιγότερο από έναν χρόνο μετά το Άκτιο. Εκεί ο Αντώνιος ηττήθηκε οριστικά στην ξηρά, ο στόλος παραδόθηκε αμαχητί, ενώ η Κλεοπάτρα, ως ο εξ αρχής εχθρός της Ρώμης, αιχμαλωτίστηκε και αυτοκτόνησε μυστηριωδώς, επιθυμώντας να ταφεί μαζί με τον αγαπημένο της Αντώνιο, ο οποίος είχε ήδη αυτοκτονήσει (Lange, 2007, p.133).

Στρατηγικά, η ναυμαχία του Ακτίου ήταν η αποφασιστική μάχη, η οποία έφερε τη νίκη και συνεπώς την ειρήνη, παρόλο που η εκστρατεία ολοκληρώθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Ο ίδιος ο Οκταβιανός στα πεπραγμένα του, Res Gestae, δεν αρνείται πως η εκστρατεία του Ακτίου ήταν όντως ένας εμφύλιος πόλεμος. Τονίζει πως στο Άκτιο δεν έγινε ιδιαίτερα μεγάλη μάχη και οι νεκροί δεν ξεπέρασαν τους 5.000, επιτρέποντας του έτσι, την τέλεση ενδόξου τριήμερου θριάμβου επιστρέφοντας στη Ρώμη. Όμως η ουσιαστική δόξα για τον Οκταβιανό πήγαζε από το γεγονός ότι η κατά θάλασσα μάχη του Ακτίου έφερε την πολυπόθητη ειρήνη στη Ρώμη (PAX ROMANA).

Η πόλη της Νίκης και το Μνημείο του Αυγούστου

Για να διαιωνίσει την ενθύμηση της σημαντικής του νίκης στη ναυμαχία του Ακτίου, ο Οκταβιανός ίδρυσε την πόλη της νίκης, τη Νικόπολη, στην πεδιάδα νότια από τον λόφο στον οποίο είχε εγκαταστήσει το στρατόπεδό του. Πόλη ακμάζουσα και πολυπληθής, η οποία διέθετε τείχη, ρυμοτομία, αγορά, ωδείο και θέατρο, αθλητικές εγκαταστάσεις, στάδιο και γυμνάσιο, υδραγωγείο, δημόσιες θέρμες και ιδιωτικές οικίες που σώζονται έως και σήμερα. Οι κάτοικοί της ήταν στην συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες έποικοι, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στη Νικόπολη από τις γειτονικές περιοχές με τη μέθοδο του συνοικισμού, απολαμβάνοντας πλούσια προνόμια και φορολογικές ατέλειες.

Θέλοντας να τονίσει τη σπουδαιότητα της ναυμαχίας ανήγειρε μεγαλοπρεπές τρόπαιο, αντάξιο της νικηφόρας έκβασής της ναυμαχίας, στη θέση που είχε στήσει το στρατηγείο του. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο οικοδόμημα, ένα υπαίθριο ιερό, όπου ο μαρμάρινος βωμός του ήταν πλαισιωμένος από τρίπλευρη στοά και κοσμημένος με περίτεχνα σχέδια. Το τρόπαιο της νίκης ήταν αφιερωμένο στους προστάτες του θεούς, Άρη και Ποσειδώνα, όπως πληροφορούμαστε από τη μεγαλύτερη σε μήκος (45μ.) αφιερωματική επιγραφή στον ελλαδικό χώρο.

Η επιγραφή ήταν σε λατινικό αλφάβητο, μία απόδοση είναι η ακόλουθη:

“Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΚΑΙΣΑΡ, ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΚΟΥ ΙΟΥΛΙΟΥ, ΜΕΤΑ ΤΗ ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΕΚΒΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΠΟΥ ΔΙΕΞΗΓΑΓΕ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΟΤΑΝ ΗΤΑΝ ΥΠΑΤΟΣ ΓΙΑ ΠΕΜΠΤΗ ΦΟΡΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΓΙΑ ΕΒΔΟΜΗ, ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΣΕ ΣΤΕΡΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ ΑΦΙΕΡΩΣΕ ΣΤΟΝ ΑΡΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΑΠΟ ΟΠΟΥ ΕΦΟΡΜΗΣΕ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΤΩΡΑ ΚΟΣΜΕΙΤΑΙ ΜΕ ΛΑΦΥΡΑ ΠΛΟΙΩΝ.” (https://nicopolismuseum.gr/nicopolis/)

Στη βάση του μνημείου, ο ισχυρός τοίχος που το συγκρατεί διακοσμήθηκε με 36 χάλκινα έμβολα από τα αιχμαλωτισθέντα πλοία του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας.

Με το μεγαλειώδες αυτό μνημείο, ο Οκταβιανός στόχευε αφενός στην παντοτινή ανάμνηση της νικηφόρας ναυμαχίας και αφετέρου έστελνε ένα μήνυμα συμφιλίωσης στους Έλληνες, διότι από αυτούς μόνο οι Σπαρτιάτες είχαν ταχθεί με το μέρος του Οκταβιανού και πολέμησαν στο Ακτίο. Παρόλα αυτά, ο Οκταβιανός έδειξε μεγαλοψυχία και δεν τιμώρησε τους αντιπάλους του.

Η παρακαταθήκη του Οκταβιανού

Κατά τον απολογισμό του Οκταβιανού, μετά την λήξη των πολέμων και κατά τη διάρκεια της έκτης και έβδομης θητείας του, έχοντας την οικουμενική συγκατάθεση, παρέδωσε την εξουσία διακυβέρνησης στον έλεγχο της Συγκλήτου και του ρωμαϊκού λαού. Αυτή του απέδωσε τους τίτλους Augustus και Princeps το 27 π.Χ.. Το όνομα Αύγουστος, με το οποίο έμεινε γνωστός στην ιστορία, ήταν εξαιρετικά τιμητικό, με θρησκευτικές αναφορές που δεν είχε δοθεί ποτέ πριν σε θνητό (Ward, Heichelheim, Yeo, 2008, p.346). Από κείνη τη στιγμή και μετά διέθετε την ανώτατη επιρροή, αλλά η δύναμη του δεν ήταν μεγαλύτερη των υπολοίπων αξιωματούχων συναδέλφων του, κατά τον ίδιο.

Οι συγγραφείς της αυλής του Αυγούστου φυσικά ασπάστηκαν αυτή την άποψη. Όπως για παράδειγμα σύμφωνα με τα ιστορικά κείμενα που αποδίδονται στον Βελλήιο Πατέρκουλο (19 π.Χ.- 31 μ.Χ.), έπειτα από 20 χρόνια εμφυλίου πολέμου και αναρχίας, ανανεώθηκε μία περίοδος ειρήνης, κατά την οποία οι νόμοι απέκτησαν πάλι ισχύ, δόθηκε εξουσία στους φορείς της δικαιοσύνης, αξιοπρέπεια στην Σύγκλητο και γενικά επανήλθε η παλαιά δύναμη στους Ρωμαίους αξιωματούχους. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διοικούταν πλέον χωρισμένη σε επιμέρους γεωγραφικές περιοχές των οποίων την απόλυτη εξουσία είχε ισοβίως σε ειρήνη και πόλεμο ο Αύγουστος, όπως μας μεταφέρει και ο Στράβων (63 π.Χ-24μ.Χ.), σύγχρονός του ιστορικός και γεωγράφος. Ο ρωμαίος ιστορικός Σουητώνιος (70 μ.Χ.-140 μ.Χ.) μας εξηγεί πως μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, ο Αύγουστος θεωρούσε πως η λαϊκή διακυβέρνηση ενείχε κινδύνους και γι’ αυτό την περιόρισε. Ο μεταγενέστερος ιστορικός Δίων Κάσσιος (165 μ.Χ.-235) όμως τονίζει πως κατά την έβδομη περίοδο διακυβέρνησης του Οκταβιανού, αυτή είχε μετατραπεί σε μοναρχία (Holmes, 1928, p.182-183).

Δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση εάν Οκταβιανός ήταν απόλυτος μονάρχης ή ο απόλυτος προστάτης των θεσμών διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας. Σίγουρα ο Αύγουστος αποκατέστησε το κύρος των νόμων και επέδειξε σεβασμό στη Σύγκλητο, η οποία μπορούσε να εκλέγει τους αξιωματούχους του θησαυροφυλακίου και να συμβουλεύει τον Princeps (πρώτο πολίτη) για θέματα διοίκησης της ρωμαϊκής κοινοπολιτείας. Ο τρόπος με τον οποίο εξασκούσε την διοίκηση ο Αύγουστος διέρχονταν μέσα από τις διεργασίες της Συγκλήτου και μέσω της έγκρισης του λαού, καθώς οι αποφάσεις απέβλεπαν στο συμφέρον και στην ευμάρεια του ρωμαϊκού λαού. Εξάλλου ο λαός συνέχισε να εκλέγει αξιωματούχους, όπως γινόταν προηγουμένως και με τον Καίσαρα. Βέβαια, αυτό το φαινομενικό καθεστώς ελευθερίας, το οποίο υπήρχε και στην Σύγκλητο, όπου τα μέλη της είχαν την δυνατότητα να εκφράσουν ελεύθερα την άποψή τους, περιοριζόταν από το δικαίωμα του Αυγούστου να λήξει οποιαδήποτε συζήτηση, οπότε το έκρινε αυτός. Μπορεί βέβαια να φαίνεται πως απλά προΐσταται των συναδέλφων του στο συμβούλιο, αλλά επειδή ήταν ο Άρχων των ενόπλων δυνάμεων του κράτους και επειδή η εξωτερική πολιτική ανήκει αποκλειστικά σε αυτόν, στην πραγματικότητα δεν υπήρχε ισοτιμία στο συμβούλιο.

Αντίθετα, όμως, με την πολιτική κατάσταση στην Ρώμη, οι επαρχίες αντιλαμβανόταν και αναγνώριζαν τον Αύγουστο σαν αυτοκράτορα. Συγκεκριμένα για την Αίγυπτο, ο Αύγουστος διατήρησε το προϋπάρχον καθεστώς της απόλυτης εξουσίας των Πτολεμαίων. Ο πρώτος κυβερνήτης που τοποθετήθηκε ήταν στην ουσία αντιβασιλέας. Κανένας Ρωμαίος αξιωματούχους δεν μπορούσε να επισκεφτεί την Αίγυπτο χωρίς την έγκριση του Αυγούστου καθώς ο ίδιος είχε καταλάβει την τεράστια σημασία της Αιγύπτου ως χώρα τροφός – και ως χώρα ικανή να δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα στη Ρώμη. Οι Αιγύπτιοι αναγνώριζαν τον Αύγουστο ως Φαραώ, ο οποίος απολάμβανε τις θεϊκές τιμές όπως οι προκάτοχοί του και λατρεύονταν σαν Ζευς Ελευθέριος Σεβαστός. Πέρα από την Αίγυπτο, οι υπόλοιπες επαρχίες διοικούταν από ένα ευέλικτο σύστημα αναλόγως των περιστάσεων προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλή, χρηστή διοίκηση. Για το λόγο αυτό οι διοικητές (legates), επιλέγονταν από τον Οκταβιανό Αύγουστο, λάμβαναν ικανοποιητικές αποδοχές ώστε να ασκούν υπεύθυνο έργο, για το οποίο ανταμείβονται επιπλέον όταν ήταν ενάρετοι (Holmes, 1928, p.185). Με τον τρόπο αυτό κατάφερε να απαλείψει τις προβληματικές συμπεριφορές του παρελθόντος. Για την υπεράσπιση των επαρχιών, τα στρατεύματα ήταν υπό την πλήρη διοικητική μέριμνα του Αυγούστου, όπως φυσικά και ο έλεγχος της ανώτατης στρατιωτικής διοίκησης. Όπως τονίστηκε, λόγω της άσκησης εξωτερικής πολιτικής από τον ίδιον, οι απεσταλμένοι τοποθετημένοι διοικητές των επαρχιών δεν μπορούσαν πλέον να διατάξουν επίταξη του παραγόμενου πλούτου, διότι αυτός ανήκε στον Αύγουστο και συλλέγονταν από τον εντολοδόχο του (procurator) (Holmes, 1928, p.186).

Αργότερα δόθηκαν και στη Σύγκλητο ορισμένες εξουσίες προκειμένου να ενεργεί υπέρ της ευημερίας και του πλούτου της Ρώμης. Τελικά οι συμβιβασμοί στους οποίους ο Αύγουστος κατέληξε, ωφέλησαν τους διαδόχους του στο να οργανώσουν ένα καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης – όχι αλάθητο, το οποίο όμως κράτησε την αυτοκρατορία ασφαλή από τις βαρβαρικές επιδρομές για τέσσερις αιώνες, επιτρέποντας στον δυτικό πολιτισμό να αντισταθεί και να ακμάσει. Το τίμημα όμως της εξάπλωσης και της αναγωγής σε προσωποκεντρικό σύστημα διακυβέρνησης ήταν η ουσιαστική απαξίωση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, έστω και με τη σύγκλητο των ευγενών, τις συγκεχυμένες εξουσίες των εκκλησιών και τα αυτόνομα αξιώματα (Ward, et al., 2008, p. 310). Όπως όμως παρατηρεί και ο Τάκιτος, η οργάνωση της δημόσιας διοίκησης του Αυγούστου άξιζε το αναπόφευκτο κόστος, διότι αυτό που χρειάζονταν η Ρώμη -ως κυρίαρχος του μεσογειακού κόσμου- δεν ήταν καλή αυτοδιοίκηση, αλλά η καλή διοίκηση.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Κ. Ζάχος, Αρχαιολογικός Οδηγός Νικόπολης, Περιδιάβαση στο ιστορικό, ιερό και αστικό τοπίο, Αθήνα, 2015.
T. Rice Holmes, The Architect of the Roman Empire, Oxford, 1928.
C. H. Lange, Res Publica Constituta: Actium, Apollo and the Accomplishment of the Triumviral Assignment, Nottingham, 2007.
W. Murray, F. Petsas, Octavian’s Campsite Memorial for the Actian War, Philadelphia, 1989.
Α. Ward, F. Heichelheim, C. Yeo, Οι Ρωμαίοι, Εκδ. Οδυσσέας. Αθήνα, 2008.
Barry Straus. Διάλεξη για τη ναυμαχία του Ακτίου, Πρέβεζα, 26.04.2023.

Ηλεκτρονικές διευθύνσεις