Κεντρική εκόνα άρθρου: Φωτογραφία με το “Παναγία” στο φόντο. Konstantinos Manos (1934 – 20225)‘’A Greek Portfolio’’, 1999, Επανέκδοση με αφορμή έκθεση των έργων του φωτογράφου στο Μουσείο Μπενάκη
Γράφει ο Άρης Μπιλάλης
Στις 15 Ιουλίου 1973 το Πέραμα συγκλονίστηκε από μια μεγάλη έκρηξη που έσπειρε τον πανικό στην ευρύτερη περιοχή. Λίγα μέτρα από την «Γερμανική Σκάλα» ένα σκάφος είχε εκραγεί και φλεγόταν από άκρη σε άκρη. Ένα σκάφος με μακρά ιστορία αλλά τραγικό επίλογο…
To 1894 ένας εύπορος Νεοϋορκέζος, ο Frederick A. Schermerhorn παρήγγειλε στα ναυπηγεία Lewis Nixon στο Elizabethport του Νew Jersey μια προσωπική θαλαμηγό. Το 132 κ.ο.χ. σκάφος ναυπηγήθηκε σε σχέδια του περίφημου ναυπηγού A. Cary Smith και διέθετε μια χαρακτηριστικά μακριά και λεπτή πλώρη. Η θαλαμηγός πήρε το όνομα FREE LANCE και ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1895. Έφερε μια ατμομηχανή τριπλής εκτόνωσης που απέδιδε 600 ίππους και είχε διαστάσεις 35,5 Χ 6,5 μέτρα. Κατά τις δοκιμές ταχύτητας ανέπτυξε ταχύτητα 19 μιλίων, ενώ έκανε εντύπωση η απουσία κραδασμών ακόμη και σε υψηλές ταχύτητες. Τρία χρόνια αργότερα, ξέσπασε ο Ισπανό-αμερικανικός πόλεμος και ο Schermerhorn, που είχε πολεμήσει ως εθελοντής με το πλευρό των Βορείων κατά τον εμφύλιο πόλεμο των ΗΠΑ, πρόσφερε αφιλοκερδώς το σκάφος του στις υπηρεσίες της πατρίδας του. Ο Ισπανο-αμερικανικός πόλεμος εκτυλίχτηκε τόσο στη θάλασσα της Καραϊβικής όπου οι αντιμαχόμενες χώρες πολέμησαν για την κυριότητα της Κούβας, όσο και στον Ειρηνικό όπου συγκρούστηκαν για τις Φιλιππίνες. Το αμερικανικό Π.Ν. χρειάστηκε να καταφύγει στην επίταξη δεκάδων θαλαμηγών προκειμένου να μπορέσει να ελέγξει τις θαλάσσιες οδούς σε αυτό το ευρύ θαλάσσιο χώρο. Οι μεγαλύτερες θαλαμηγοί εξοπλίστηκαν και στάλθηκαν μεταξύ άλλων σε αποστολές περιπολίας, επικοινωνίας και αναγνώρισης. Οι μικρότερες θαλαμηγοί που δεν είχαν δυνατότητες για παρατεταμένη ωκεανοπλοΐα εντάχθηκαν στη Βοηθητική Δύναμη με σκοπό να χρησιμοποιηθούν σε περιπολίες στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ. Καθώς το σύνολο των πολεμικών πλοίων είχαν σταλεί στα δυο μέτωπα, οι μικρές θαλαμηγοί ανέλαβαν το ρόλο να προειδοποιήσουν εγκαίρως για τυχόν εμφάνιση εχθρικών πλοίων.
Το FREE LANCE εντάχθηκε στο αμερικάνικο Π.Ν. στις 12 Μαΐου 1898 αφού εξοπλίστηκε με δυο δεκάκανα πολυβόλα Gatling διαμετρήματος 0,65 ιντσών, που πρόσφερε ένας συλλέκτης παλαιών όπλων. Το ένα πολυβόλο τοποθετήθηκε πάνω στην γέφυρα και το δεύτερο στο κατάστρωμα της πρύμνης. Το USS FREE LANCE χρησιμοποιήθηκε ως περιπολικό λιμένος στη Νέα Υόρκη μέχρι τις 24 Αυγούστου οπότε παροπλίστηκε και στις αρχές του 1899 επεστράφη στον ιδιοκτήτη του. Η θαλαμηγός επανήλθε στα ειρηνικά καθήκοντα της και το 1905 το όνομα του διαμορφώθηκε σε FREELANCE. Όταν οι ΗΠΑ εισήλθαν το 1917 στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Schermerhorn πρόσφερε και πάλι το σκάφος του στην κυβέρνηση προς ενοικίαση με αντίτιμο ένα μόλις δολάριο. Πράγματι στις 19 Ιουλίου 1917 η θαλαμηγός ενοικιάστηκε και στις 5 Σεπτεμβρίου εντάχθηκε εκ νέου στο αμερικανικό Π.Ν. ως USS FREELANCE με διακριτικό SP-830 (Section Patrol). Εξοπλίστηκε με δυο πολυβόλα των τριών λιβρών, ένα τοποθετημένο στην πλώρη και ένα στην πρύμνη. Η δε γέφυρα πλοήγησης μεταφέρθηκε ένα επίπεδο παραπάνω, ενώ αφαιρέθηκε το μπαστούνι της πλώρης. Το USS FREELANCE διεξάγαγε περιπολίες στην περιοχή της Νέας Υόρκης έχοντας πλήρωμα 18 ανδρών έως τις 24 Δεκεμβρίου 1918 οπότε παροπλίστηκε και επιστράφηκε στον ιδιοκτήτη της.
Τέσσερις μήνες αργότερα ο 74-χρόνος Schermerhorn πέθανε και λίγο αργότερα το FREELANCE πέρασε στην ιδιοκτησία των Galatis Bros από το Μαϊάμι. Τα ίχνη του πλοίου χάνονται μέχρι το 1946 οπότε κατέπλευσε στην Ελλάδα με το όνομα ΠΟΠΗ και υπό σημαία Παναμά έχοντας αγοραστεί τον Ιούλιο του ίδιου έτους από την εταιρία «Κόρθι» του Ανδριώτη πλοιάρχου και εφοπλιστή Γιαννούλη Ζ. Γούναρη. Όταν η Ελλάδα βγήκε από την λαίλαπα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, βρέθηκε δίχως ακτοπλοϊκό στόλο. Σχεδόν το σύνολο των προπολεμικών πλοίων είχε βυθιστεί από τις εμπόλεμες πλευρές. Αρκετοί εφοπλιστές και πλοίαρχοι προχώρησαν στην απόκτηση σκαφών για να καλύψουν τις ακτοπλοϊκές ανάγκες. Αλλά καθώς και άλλες χώρες αντιμετώπιζαν παρόμοια προβλήματα δεν υπήρχαν αξιόλογα διαθέσιμα σκάφη, ενώ δεν υπήρχαν και τα απαραίτητα κεφάλαια. Έτσι στράφηκαν στην απόκτηση παλαιών πλοίων ή όπως στην περίπτωση του Γούναρη των παροπλισμένων θαλαμηγών που οι ιδιοκτήτες του δεν επιθυμούσαν να επαναφέρουν στην προπολεμική τους κατάσταση. Μετά την άφιξη του ΠΟΠΗ στον Πειραιά έγιναν οι απαραίτητες μετατροπές προκειμένου να δρομολογηθεί στην ακτοπλοΐα ως επιβατηγό και κατόπιν δρομολογήθηκε από τον Πειραιά προς Αίγινα-Πόρο-Ύδρα-Ερμιόνη-Σπέτσες-Λεωνίδιο και προς Άνδρο-Κόρθι. Σε ορισμένες καταχωρίσεις δρομολογίων του πλοίου γίνεται αναφορά και στην Ατμοπλοΐα Καβουνίδου καθώς πρακτόρευε το σκάφος.
Στις αρχές του 1947 το πλοίο μετονομάστηκε ΠΑΝΑΓΙΑ και υψώνοντας ελληνική σημαία νηολογήθηκε στην Α΄ κλάση Πειραιά με α/α 1331, ενώ ανακαταμετρήθηκε με διαστάσεις 150 κ.ο.χ. και 31 x 6,2 μέτρα. Ωστόσο σύντομα θα σταματήσει τα ακτοπλοϊκά δρομολόγια και για θα περιπέσει σε αφάνεια μέχρι το 1953 οπότε το ΠΑΝΑΓΙΑ αγοράστηκε από τον πλοίαρχο Αλέξανδρο Τσουρινάκη που διέθετε ακτοπλοϊκά φορτηγά πλοία. Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν περιορισμένο ενώ τα λιγοστά επιβατηγά δεν έφταναν για να καλύψουν τις μεταφορικές ανάγκες. Για να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες και επιτακτικές ανάγκες για θαλάσσιες μεταφορές χρειάστηκε να επιστρατευτεί κάθε είδος πιθανού και απίθανου πλεούμενου. Παροπλισμένα πολεμικά πλοία που πλέον περισσεύανε στους Συμμάχους, αγοράζονταν και μετασκευάζονταν σε εμπορικά, ναυάγια του πολέμου ανελκύονταν και τραβιόντουσαν σε καρνάγια για να επισκευαστούν και κάποια παμπάλαια σκαριά που κανονικά έπρεπε να πάνε για διάλυση αποκτούσαν νέα ζωή. Έτσι και το ΠΑΝΑΓΙΑ βρέθηκε σε κάποιο καρνάγιο για να μετετράπη σε φορτηγό ακτοπλοϊκών πλοών. Αφαιρέθηκε η ξύλινη υπερκατασκευή της άλλοτε θαλαμηγού, ο λέβητας και η ατμομηχανή και έτσι στο κύτος δημιουργήθηκε ένα ενιαίο αμπάρι. Τότε έγινε και η μετατροπή του από ατμοκίνητο σε πετρελαιοκίνητο με την εγκατάσταση μια μηχανής Deutz 120 ίππων προκειμένου να γίνει πιο οικονομικό στη λειτουργία του και να εξοικονομηθεί χώρος για τη νέα του χρήση. Ταυτόχρονα μετασκευάστηκε η πλώρη, ενώ τοποθετήθηκαν κατάρτια με μπίγες φορτοεκφόρτωσης καθώς τα λιμάνια των μικρών νησιών του Αιγαίου στερούνταν υποδομών και το πλοίο θα έπρεπε να διαθέτει ίδια μέσα για την φορτοεκφόρτωση του. Στο πέρας της μετασκευής του ΠΑΝΑΓΙΑ, το σκάφος δεν θύμιζε ούτε στο ελάχιστο την προηγούμενη εμφάνιση του.
Το 1956 το μότορσιπ περιήλθε στη «Θηραϊκή Ατμοπλοΐα» του Πέτρου Νομικού και το 1961 στον πλοίαρχο Φώτη Καλύβα. O πλοίαρχος Καλύβας ανδρώθηκε στην ακτοπλοΐα με το οικογενειακό ιστιοφόρο ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ με το οποίο διέφυγε η οικογένεια του από την Προποντίδα το 1922. Μετά την απελευθέρωση συνέχισε στις ακτοπλοϊκές μεταφορές αγαθών ως κυβερνήτης και ιδιοκτήτης μικρών μότορσιπ. Το 1947 είχε αγοράσει στη Θεσσαλονίκη το ναυάγιο της ιταλικής ναρκοθέτιδος ALBONA που την μετέτρεψε στο μότορσιπ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ, τo 1958 απέκτησε το μότορσιπ ΠΛΕΙΑΣ και το 1960 το μότορσιπ ΚΩΣΤΑΚΗΣ. Το ΠΑΝΑΓΙΑ συνέχισε να μεταφέρει εμπορεύματα στο Αιγαίο, χωρίς να λείπουν και τα απρόοπτα. Έτσι το Νοέμβρη του 1965 το σκάφος συνάντησε σφοδρή κακοκαιρία ενώ βρισκόταν τριάντα μίλια νότια της Φολεγάνδρου μεταφέροντας πενήντα τόνους φορτίου από τον Πειραιά στο Ηράκλειο. Η μηχανή του μότορσιπ δεν άντεξε και το άφησε ακυβέρνητο αναγκάζοντας τον πλοίαρχο Καλύβα να στείλει σήμα κινδύνου. Καθώς η κατάσταση ήταν κρίσιμη, το επταμελές πλήρωμα ανέταξε ιστίο και έθεσε έτσι το σκάφος σε πορεία, φθάνοντας με αυτόν τον τρόπο αυτοδύναμα στο Ηράκλειο.
Στις 13 Ιουλίου 1973 ο πλοίαρχος Καλύβας επιβιβάστηκε στο ΠΑΝΑΓΙΑ για να το πλοιαρχήσει στο πρώτο ταξίδι του μετά από ένα special survey. Εκείνη την περίοδο ήταν χρονοναυλωμένο σε μια εταιρία εμπορίας υγραερίου και μετέφερε τακτικά φιάλες από το Πέραμα προς τα νησιά του Αιγαίου. Το μότορσιπ απέπλευσε από το Πέραμα έμφορτο με 8.000 φιάλες υγραερίου με πρώτο λιμάνι προορισμού την Άνδρο και κατόπιν θα μετέβαινε στα Δωδεκάνησα. Ωστόσο, πριν ακόμη φθάσει στη Ψυττάλεια μια μηχανική βλάβη το άφησε ακυβέρνητο υποχρεώνοντας το να επιστρέψει στο Πέραμα όπου εξάρμωσαν τα καπάκια της μηχανής για να επισκευαστούν στη ξηρά. Δυο ημέρες αργότερα, ο πλοίαρχος, ο μηχανικός και ένας ναύτης επέστρεψαν στο σκάφος που βρισκόταν αγκυροβολημένο περί τα 200 μέτρα από τη Γερμανική Σκάλα για να τοποθετήσουν τα εξαρτήματα. Λίγο αργότερα, περί τις 10.55 π.μ. ξέσπασε φωτιά στο μηχανοστάσιο από άγνωστη αιτία. Προφανώς κατά τις εργασίες τοποθέτησης των εξαρτημάτων στο μηχανοστάσιο είχε γίνει κάποιο μοιραίο λάθος. Ακολούθησε μια έκρηξη και η φωτιά μεταδόθηκε ταχύτατα στις φιάλες υγραερίου οι οποίες άρχισαν να ανατινάζονται. Η δύναμη από τα εκλυόμενα αέρια ήταν τέτοια που το ΠΑΝΑΓΙΑ μετατοπιζόταν ανεξέλεγκτο στη ράδα του Περάματος. Συντρίμμια από το ναυάγιο, φλεγόμενα ξύλα και πυρωμένα σίδερα κατάπεφταν στην γύρω περιοχή σπέρνοντας τον τρόμο. Περίπου δυο χιλιάδες εκρήξεις συγκλόνιζαν επί μιάμιση ώρα το σκάφος μετατρέποντας το σε παρανάλωμα του πυρός, μέχρι που τελικά βυθίστηκε. Οι δυο ναυτικοί μπόρεσαν να βγουν από το μηχανοστάσιο και τους περισυνέλλεξε με αυτοθυσία ένας ανάπηρος βαρκάρης αλλά σύντομα υπέκυψαν στα τραύματα τους, ενώ ο 56χρόνος πλοίαρχος Καλύβας ακολούθησε το σκάφος του.
Το φλεγόμενο ΠΑΝΑΓΙΑ βυθίστηκε σε βάθος 10 μέτρων και σύντομα το ναυάγιο του ανελκύστηκε και οδηγήθηκε στα παρακείμενα ναυπηγεία Μυρικνόπουλου όπου διαλύθηκε το Δεκέμβριο του 1973. Μια επιτυχημένη πορεία οχτώ σχεδόν δεκαετιών είχε φθάσει σε ένα τραγικό τέλος.
Βιβλιογραφία:
Dictionary of American Naval Fighting Ships
Warship Wednesday, May 16, 2018: Schermerhorn’s contribution to naval history
Ντούνης Χρήστος, Τα ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες 1900-1950, Finatec, Αθήνα, 2000.
Νηολόγιο Πειραιώς
